”Prije promjene svijeta treba da znaš da si ti njegov dio. Ne možeš ostati na margini i gledati sa strane”
(Iz filma The Dreamers)
Za Bertolućija, režisera filmova “Poslednji imperator”, “Poslednju tango u Parizu” se može s pravom reći, ne samo zbog zavodljive igre riječi, da je poslednji veliki filmski maestro.
Njegova ostvarenja pripadaju istoriji filma, italijanskog prije svega, ali i mnogo šire. Zapravo univerzalnost filmske poetike jeste bitno određenje umjetničkog stvaralaštve Bernarda Bertolućija.
U više životnih faza je bio mnogostruko vezan za francuski film i francuske reditelje, posebno inspirisan pravcem Nouvelle vague (francuski “Novi talas” 60-tih godina). Pored jakog Pazolinijevog uticaja na filmsko i intelektualno sazrijevanje mladog Berotolučija, ipak njegova glavna filmska škola ostaje francuska. Naime, jedno vrijeme se imao utisak da pripada istom talasu, da zapravo Bertolući zajedno sa Godarom, Trifoom i drugim francuskim stvaraocima čine jedan, iznad svega moderan filmski pravac.
Lampa koja je osvjetljavala Bertolućijev “put za Damask” je bio film Žan Lik Godara, snimljen 1960. “Do poslednjeg daha”, sa izvanrednim Žan Pol Belmondom i Džin Siberg u glavnim ulogama. Bertolući je još kao mlad odmore provodio u pariskim salama Cinematheque studirajući temeljno istoriju filma, francuskog posebno. Njegova obavezna lektira je bila i poznati filmski časopis Cahiers du cinema (Filmske sveske).
Do te mjere je postojala inspiracija francuske kulture da je tada mladi italijanski reditelj govorio da radije daje interviju na francuskom - kasnije objašnjavajući: “Bio sam mlad, idealista, možda i prepontentan”.
Bertolući je sa Serđom Leoneom predstavljao italijanski umjetnički most prema američkoj kinematografiji i Holivudu.
Naime, Bertolući je u Holivudu zapažen već sa svojim filmom “Konformista”, po Moravijinom dijelu, koji je snimio sa dvadeset devet godina.
Filmom “Poslednji imperator” za koji je dobio više Oskara, Bertolući je “osvojio” Kinu, na neki način potvrđujući naslov filma iz 1967. Marka Belokija “Kina je blizu” ili povezano sa naslovom Godarovog filma iz 1968 “Kineskinja”.
Treba podsjetiti i na nesumnjivo veliku provokativnost u nekim fazama Bertolućijevog stvaralaštva, kada on postaje, posebno filmom “Poslednji tango u Parizu”, gotovo simbol pobune i osvojene slobode mladih režisera. To nije prošlo bez velike polemičnosti, pa i oštrih podijela publike na protivnike i podržavaoce tog tipa estetike.
Uostalom, isti film je cenzurisan, zabranjivan od mnogih pravnih i moralnih tribunala. Dok su se povodom tog filma konzervativni i utucajni dijelovi Italije, kao uostalom i u nekim drugim zemljama, digli na noge, “Poslednji tango u Parizu” je u socijalističkoj Jugoslaviji prikazivan bez politikih i sličnih polemika.
Bez sumnje, Bernardo Bartolući ostaje najinternacionalniji italijanski filmski reditelj.
I pored velikih međunarodnih uspjeha Bertolući suštinski ostaje italijanska priča. Dakle, priča o italijanskom daru, šarmu, urođenoj i kultivisanoj estetici, modernosti, obavezi javnog angažovanja, sve do neizbježnih kontradikcija.
Bertolući je imao kulturnu privilegiju da kao jako mlad, sjedi pored Pazolinija i Moravije, prijatelja svog oca, poznatog italijanskog pjesnika Atilija Bertolućija.
I iz tog ambijenta mladi Bertolući kreće u filmski svijet, najprije kao asistent Pazolinija. U tim kulturnim okolnostima Bertolući uči filmske tehnike, ali sve ka dio opšte kulture koja ostaje suštinsko određenje i uslov za velike umjetniče domete.
Zato je u zrelim fazama Bertolući bio, u isti mah, majstor velikih filmskih spektakala i autor visoke filmske kulture, inventivnosti i imaginacije.
Izvjesno su bila višestruko dragocijena filmska iskustva sa Pazolinijem, jer je italijanski pisac bio “totalni umjetnik”. Zato je Pazolini zastupao da uopšte nije problem da pjesnik, pisac - ako je pravi - povremeno zamjeni pisaću mašinu filmskom kamerom.
Ako smo konstatovali internacionalnu dimanziju Bernarda Bertolućija, kako u njegovom sazrijevanju, tako i kasnijem stvaralaštvu i reputaciji, treba posebno ukazati i na zavičajnu dimenziju kao inspiraciju njegovog umjetničkog stvaralaštva.
To su njegov grad Parma - koji je svojom istorijom stigao da inspiriše Stendala - regija Emilija, velika ravnica Padanija, ambijent Bertolućiju dobro poznat, gdje je situirao radnje nekoliko svojih filmova, pa i remek dijela “Dvadeseti vijek”.
Ako je Viskonti filmom “Gatopardo” napravio veliko dijelo na temu jednog istorijski važnog momenta Sicilije i ujedinjenja Italije, Bertolući je u filmu “Dvadeseti vijek”, sa Robertom De Nirom, Žerarom Depardjeom, Bert Lankesterom, Donaldom Saderlandom, briljantno osvjetlio takođe dio italijanske istorije. Prikazivanjem odrastanja dvojice emilijanskih mladića iz socijalno različitih društvenih grupa u tom fillmu su prožete različite istorijske faze, od fašizma do oslobođenja zemlje.
Bertolući - pjesnik, režiser igranih i dokumentarnih filmova, producent, scenarista, teoretičar filma ostaje i primjer angažovanog intelektualca.
Možda preciznije - kulturni pobunjenik. Buržuj koji sanja revoluciju. Blizak Komunističkoj partiji Italije, jedno vrijeme i njen član.
Čitam ovih dana saopštenje te partije, poslije mnogo rascijepa i sa nepouzdanom adresom u ovom trenutku, a povodom smrti Bertolućija. Kratko saopštenje KPI glasi: “Zbogom Bernando, koji si ujedinio ljubav prema umjetnosti i radničkoj klasi”.
Ovdje smo sasvim u italijanskoj stvarnosti, makar neko imao teškoća da razumije pojavu da jedna, uslovno rečeno, poražena politička strana se lijepim riječima oprašta od stara italijanskog i međunarodnog filma.
Sada smo već u zanimljivoj temi kulture i politike u italijanskoj istoriji. Ostavljajući ovu veliku temu za neku drugu priliku, ovoga puta samo podsjećanje da je italijanska kultura, posebno filmska bila u dužem periodu dominantno ljevičarska, moderna, avangardna. Bliska italijanskim komunistima, uz nerijetko komplikovane odnose. To se odnosi na slavni period filmskog neorelaizma poslije Drugog svjetskog rata, kao i na velike filmske stvaraoce kao što su Zavatini, Roselini, Viskonti, De Sika, Felini….ali i za kasnije faze.
Bernardo Bertolući je ličnost iz te velike tradicije italijanskog filma. Sada ostaju njegovi filmovi - zanimljivi, elegantni, politički, polemički, iznad svega filmovi visokih umjetničkih dometa.
Odlaskom Bertolučija - ima se utisak - odlazi i Dvadeseti vijek. Ne samo zato što je Bertoluči autor velikog filma “Dvadeseti vijek”. Ili zato što su definitivno otišle, srećom i filmski opisane, možda ponajbolje u dijelima Bertolučija, velike ideologije i bitke tog “kratkog vijeka”.
Dvadeseti vijek je bio vijek filma. Film je vaspitavao i učio generacije tog vijeka. Bertoluči je učenik i učitelj takvog vijeka, ostajući do kraja moderan intelektualac, vizionar, sanjar. Povodom epiteta sanjar Bertuluči bi dodavao con piedi per tera - talijanski izraz za osjećaj realnosti, u bukvalnom prevedu, “sa nogama na zemlji”.
“Učili smo se jedni od drugih”, govorio je Bertolući podsjećajući se svojih početaka.
Bonus video:
