Poznata češka medijavelistkinja Lenka Blehova Čelebić, nakon knjige “Žene srednjovjekovnog Kotora”, objavila je pionirski rad “Tragovi Jevreja u Boki Kotorskoj” u kome naglašava uticaj Jevreja za razvoj trgovine u tim oblastima navodeći da u mnogim trgovačkim poslovima pariraju u to vrijeme dominantnim dubrovačkim trgovcima, posebno u organizaciji međunarodne trgovine. Na temu “Jevreji u Osmanskom carstvu” govoriće danas na naučnoj tribini u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti. Za “Vijesti” opširno govori o istoriji svog naroda i njihovom bivstvovanju u Osmanskom carstvu, ali i Crnoj Gori, Austo-Ugarskoj...
Već ste se bavili tragovima Jevreja u Boki Kotorskoj. Otkud interesovanje za sudbinu Jevreja u Osmanskom carstvu?
Temu o Jevrejima u Boki Kotorskoj promovisala sam na međunarodnoj naučnoj konferenciji u Lidsu, u Engleskoj, u aprilu 2011. godine. Kada sam pisala ranu istoriju crkve u Boki Kotorskoj (objavljena 2006. pod naslovom Hrišćanstvo u Boki 1200-1500) nisam imala vremena za judaizam. Istorija Jevreja je moje cjeloživotno interesovanje, hobi i takođe obaveza prema mojim precima. Mi nismo dođoši, nego nosioci stare kulture, korisni i uporni. O Jevrejima u Boki Kotorskoj za starije doba nema mnogo pomena, ali se priča mnogo više širi kada se jevrejsko prisustvo sagleda u kontekstu susjednih zemalja, i to je i Osmansko carstvo.
Jevreji su uvijek bila jedna međunarodna zajednica. Gdje god su bili nastanjeni, uvijek su bili povezani sa njihovim suvjernicima u drugim zemljama. Kontakti u inostranstvu su bili poslovne, porodične i vjerske prirode - potonji sa zajednicama u Svetoj zemlji za koje su jevrejske zajednice u dijaspori skupljale novčane priloge kako bi održavale veze sa postojbinom. Dakle, jedan Jevrejin koji se našao u Boki kotorskoj je svakako imao kontakte sa obližnjim zajednicama, recimo u Dubrovniku ili Valoni, ili Solunu, i pored toga se živo interesovao za događanja u Svetoj zemlji u koju je po mogućnosti i obavio barem jedno hodočašće.
Da li je riječ samo u sefardskim Jevrejima, koji su pred progonom nakon rekonkviste dospjeli u okvire Osmanskog carstva?
Sefardski Jevreji (naziv potiče od hebrejskog Sefarad, Španija) su bili protjerani iz Španije 1492. godine i malo zatim iz Portugalije. Mnogi od njih su otišli u Osmansko carstvo gdje su uslovi za život vjerskih manjina bili manje surovi nego u katoličkim zemljama. Ali tamo su zatekli već postojeće jevrejske zajednice: Aškenaze (od hebr. Aškenaz, Njemačka) koji su došli iz Njemačke i Ugarske, i Romaniote ili Gregose, vizantijske Jevreje. U okviru Osmanskog carstva su se na početku XVI vijeka, nakonšto je Selim I Grozni osvojio Siriju, Palestinu i Egipat, našle u velikoj porodici osmanskih Jevreja još grupe veterana, Jevreja koji su od davnih vremena živjeli ovdje. Ovi Jevreji se zovu must´aribi. Govorili su razne jezike, a molili se jednom Bogu, dok su službeno u vjerske svrhe koristili hebrejski.
Za jevrejske zajednice cijelog tadašnjeg svijeta su imale značaj posebno palestinske zajednice jer su održavale veze između Svete zemlje i dijaspore. Dijaspora je skupljala novac koji se slao kao podrška Jevrejima u Svetoj zemlji; njihov zadatak je bio da održavaju razne vjerske objekte - ciljeve hodočasnika i osiguraju kakvu-takvu bezbjednost putnika.
Da li su Jevreji stvarno uživali “izvanredan i zavidan” status u Osmanskom carstvu? Ako jesu, šta je bio stvarni razlog tome?
Izvanredan i zavidan status Jevreja u Osmanskom carstvu je samo mit. I ovdje su Jevreji bili građani drugog reda: nisu smjeli jahati konja, nositi oružje, graditi nove sinagoge i svjedočiti protiv muslimana, ali su imali zajamčenu ličnu bezbjednost, slobodu trgovačkog preduzimanja i kretanja. Zastupnici jevrejskih zajednica, štadlanim, su nastojali da uklone svemoguće probleme glede dažbina. Jevrejske zajednice su imale autonomiju, dakle, sporove među Jevrejima su mogli rješavati jevrejski sudovi. Njihov status je bio bolji nego u hrišćanskom svijetu gdje su bili izloženi pritisku, progonima i neprestanim seobama. Sve je relativno.
Da li se iza “osmanske tolerancije” često krila ekonomsko-politička strategija, kao u slučaju ponovnog naseljavanja opustošenog Soluna Jevrejima protjeranim iz Španije?
Osmanska privreda se koprcala u velikim teškoćama. Sistem nije bio funkcionalan i preživljavao je zahvaljujući osvajanju, ekstenzivnom korišćenju osvojenih teritorija, grabeži. Naravno da su vrijedne i obrazovane jevrejske zajednice bile od velike koristi. Kada je sultan Bajazit II pozvao španske Jevreje da se usele u njegovo carstvo, nije krio zadovoljstvo da je na taj način od neprijatelja, Fernanda Aragonskog, dobio na poklon 50.000 Jevreja , njihovu kulturu i znanja. Posebnim ukazom je, na primjer, već 1493. godine dozvolio Jevrejima u Istanbulu da pokrenu štamparije. U opustošeni Solun, ali i u Istanbul je uselio Jevreje da uznapreduje dokrajčenu gradsku privredu. Znao je da će Jevreji biti lojalni jer je to bio sastavni dio njihove taktike opstanka. Radi se o načelu halahe - jevrejskog prava - koje glasi: Dina demalkuta dina. To znači poštovanje prava zemlje domaćina kao jedinog realnog okvira u kojem jevrejsko stanovništvo može i mora da opstane.
Da li mislite da je tema položaja Jevreja u Osmanskom carstvu danas naglašeno ideologizovana i korišćena kao argument i ilustracija u raspravama koje imaju najmanje veze s njihovom stvarnom sudbinom?
Nevolja istorije jeste da je ona često interpretirana u političke svrhe. Dobri istoričari su toga svjesni i ne miješaju nauku i ideologiju, ali ne mogu da spriječe interpretacije. Slažem se sa vama. Ja sam klasičar, istoričar i, naravno, politiku doživljavam više kroz filozofiju, kulturu, religiju, nego kroz štampu.
Današnja Turska forsira uljepšani obrazac stare imperije, mnogi, pogotovo na Balkanu, ne mogu da odole iskušenju žala za “carskim vremenima”, kad je na ovom prostoru postojala jedna granica, a nerazumnih malih nacija nije bilo, pa se živjelo u miru. Tipološki slično, da li tako stoji stvar i sa savremnom ideološkom i propagandnom (zlo)upotrebom teme Jevreja u Osmanskom carstvu?
I u srednjoj Evropi postoji žal za “idiličnim” vremenima Austro-Ugarske, gubi se osjećaj za realnost i zaboravlja se na ratove i tlačenje. Isti je slučaj sa Osmanskom imperijom. Osmanska imperija je bila u stanju permanentnog rata, o nekom mirnodopskom ozračju teško da može biti govora. Privreda je bila slaba, infrastruktura loša. Osmanlije su, međutim, bili realno tolerantniji prema drugim vjeroispovijestima. Sve dok su manjine plaćale dažbine i nisu dizale oružje protiv vlasti, mogle su da upražnjavaju svoju religiju nesmetano, imale su autonomno sudstvo, škole i dobrotvorne institucije. Jevrejima iz Evrope je ovo mnogo značilo. Ali žal za Osmanskim carstvom nije na mjestu. Ona priča koju forsiraju serije je površna i našminkana. Mnogo istinitiju sliku o tome šta znači Turska daju iskreni filmovi poput “Zimskog sna”, “Bilo jednom u Anadoliji”, ili romani Orhana Pamuka koji otkrivaju prefinjenost, ali i surovost društvene stvarnosti.
Sagledavan u svjetlu održavanja i povremenog jačanja tradicionalne konstante zapadno-hrišćanskog antisemitizma, koji je tragično kulminirao u holokaustu, položaj jevrejskih zajednica u Osmanskom carstvu postao je redovni kontraargument u kritici upornih predrasuda prema Jevrejima u onom dijelu svijeta koji pretenduje da ostatku planete drži lekcije iz tolerantnosti. Kako to komentarišete?
Ne kažem ovo iz pristrasnosti: ako na svijetu postoji neka nacija ili, ako želite, religija koja je do srži tolerantna, onda su to Jevreji u dijaspori. Kod Jevreja recimo ne postoji misija. Loša iskustva sa nasilnim preobraćanjem su poučila Jevreje koji su u biblijsko doba bili osvajači da je neispravno ubjeđivati bilo koga da prihvati judaizam. Ako neko odluči da postane Jevrejin, obaveza rabina jeste da ga tri puta odbije kako bi kušao čvrstinu njegove odluke. Sam proces konverzije uključuje ispite koji su sve samo ne laki. Jevreji unutar zajednica žive po njihovim pravilima, ali mi nikada u našoj prošlosti u dijaspori nismo nikoga napadali.
Ja dobro znam patnju malih naroda. Moj djed i majka su iz velike porodice, sedmoro braće i sestara, jedini preživjeli nacistički logor. Kad sam se udala u Crnu Goru, vidjela sam kalvariju moje nove porodice, kao posljedicu turskih ratova u XIX i, kasnije, oslobodilačkih u XX vijeku. To me je motivisalo da napišem monografiju Jevreji i male nacije (Crna Gora, Češka, Mađarska, Albanija, BiH, Srbija), koja će, ako Bog da zdravlja, 2017. izaći u izdanju Narodnog muzeja Crne Gore.
Neke sredine, za koje to danas ne bismo rekli, bile su prema Jevrejima u prošlosti izuzetno tolerantne: Srbija, Albanija, Mađarska/Ugarska. U Crnoj Gori takođe ni u prošlosti ni danas nije bilo antisemitizma. Sve je tako relativno. Neke demokrate rado drže predavanja i opanjkavaju one koji ne ispunjavaju njihove predstave. Nerado čuju činjenice. Ne ulaze mnogo u složenosti i posebnosti istorije pojedinih nacija. To je posao naučnika: da ne dozvoli da simpatije, nacionalne predradsude i ideologije utiču na njegovu ocjenu stvarne istorije. Istoričar ili znalac starih dokumenata ima zadatak da daje primjer tolerancije, nepristrastnosti i pravedne ocjene koja polazi samo od onoga što stoji u dokumentima.
Bogata profesionalna karijera i mnoštvo naučnih radova
Lenka Blehova Čelebić diplomirala je na Filozofskom fakultetu Karlovog univerziteta u Pragu, specijalnost joj je klasična filologija. Doktorat iz srednjovjekovne istorije odbranila je na Karlovom univerzitetu, Institutu za češki jezik Akademije nauka Čehoslovačke.
Od 1986. do 1989. radila je u Kabinetu za klasične studije Akademije nauka Čehoslovačke, a od 1991. do 2004. u Istorijskom institutu u Podgorici, u odjeljenju Srednjeg vijeka. Od 2007. angažovana je na Istorijskom institutu Akademije nauka Češke Republike, odjeljenje Srednjovjekovne češke istorije. Osim latinskog, koji je njena uža struka, govori tečno srpskohrvatski/crnogorski, španski, engleski.
Na srpskohrvatskom/crnogorskom, češkom, engleskom, njemačkom, latinskom, španskom objavila je 32 naučna rada. Član je Instituta Arije Majmon u Triru, u Njemačkoj, (vodeći institut za istoriju Jevreja u svijetu, u kom se članstvo stiče isključivo po pozivu). Član je Udruženja akademika Jevreja sa sjedištem u Pragu.
Turski zvaničnici su, ipak, svjesni istorije i svojih obaveza
Da li, u svjetlu današnje političke situacije u Turskoj i na Bliskom istoku, glavni motivi naročitog interesovanja za Jevreje u Osmanskom carstvu leže na drugoj strani, van unutrašnje logike same problematike, a nerijetko i van nauke?
To je, na neki način, više pitanje za zvaničnike. Moguće da su između Turske i Izraela u prošlosti vladali dobri odnosi i ekonomska saradnja. Počev od '70. godina dvadesetog vijeka se stanje pogoršalo. Godine 2009. turski predsjednik je na Svjetskom ekonomskom forumu u Davosu optužio nedavno preminulog izraelskog premijera Šimona Peresa da „dobro zna kako ubijati“, i ova izjava je dodatno opteretila odnose. Praktični prekid odnosa je značila intervencija izraelske jedinice na brodu Mavi Marmara, koji je predvodio flotu za probijanje blokade Gaze. Posada broda nije reagovala na poziv izraelske mornarice da pokaže važeće dokumente i izazvala je incident.
Ipak, turski predsjednik je svjestan istorije. Izjavio je: “Jevreji u Turskoj su naši građani i mi smo odgovorni za njihovu bezbjednost”. Pored toga je dodao: “Razgovarao sam sa čelnicima jevrejske zajednice u Turskoj i preporučio im da objave stav da su nedvosmisleno protiv Izraela. Opet ću sa njima stupiti u kontakt da pregovaramo. Međutim, bez obzira da li će objaviti stav (protivizraelski) koji se od njih očekuje ili ne, nikada neću dozvoliti da turskim Jevrejima bude nanesena šteta”.
Činjenica je da u današnjoj Turskoj postoji jevrejska zajednica do dvadeset hiljada članova, živahna i ponosita. Za vrijeme Drugog svjetskog rata Turska nije zaratila, ipak je učinila mnogo za spas Jevreja . Četvorica turskih diplomata su spasili mnoge. Na ostrvu Rodos ili u Francuskoj su se mnogi Jevreji koji su barem malo govorili turski spasli. Broj ovakospašenih osoba se procjenjuje na 115.000 lica.
Na Istanbulskom univerzitetu je našlo utočište preko trideset naučnika jevrejskog porijekla koji su izgubii posao u Njemačkoj. Sa druge strane, Turska je stojala iza pogroma 1934. godine i takođe 1942. je dovela mnoge Jevreje u tešku situaciju uvođenjem tzv. poreza na bogatstvo. Porez je uveden pod izgovorom da treba stvoriti finansijske rezerve za slučaj da se Turska uključi u rat. Porez je najviše pogodio Jevreje, ali takođe Grke ili Jermene, imućne trgovce.
Turska vlada je takođe 2011. godine obećala da će vratiti manjinama prije 75 godina konfiskovanu imovinu. To bi značilo da jevrejske i hrišćanske institucije mogu da dobiju nazad brojne zgrade poput škola, vjerskih objekata, trgovačkih radnji. Ma koliko se ostvarenje ovako revolucionog koraka sučeljava sa praktičnim teškoćama, sama činjenica da neko dopušta realnu mogućnost ovoga govori u prilog Turskoj.
U Crnoj Gori kultura starine progovara na više jezika
Istorija srednjovjekovne Crne Gore još nije rekla svoju posljednju riječ. Kako komentarišete razvoj medievistike kod nas i njen savremeni trenutak?
Bavljenje srednjovjekovnom istorijom ima niz problema. Jedan od njih je nužno znanje čitavog korpusa jezika. Pored klasičnih, u najmanju ruku grčkog i latinskog, medievista sa ovih prostora mora imati ulaz i svakodnevni radni uvid u engleski, italijanski i njemački. Stručnjak za srednji vijek treba da bude u stanju da čita stare dokumente, da vlada paleografijom. Istraživanje istorije srednjeg vijeka danas nije preporučljivo bez toga, pogotovo ne u Crnoj Gori, gdje kultura starine progovara na više jezika ravnopravno. Medievista treba da polazi od dokumenata, a treba znati prvo pročitati i prevesti, tek zatim slijedi tumačenje. Postoje mnoge praznine jer je mnogo pisanih tragova izgubljeno; treba pratiti arheologiju, istoriju umjetnosti i religije, znati prošlost susjednih zemalja kako bi se praznine popunile komparatistički.
Bonus video:
