Književna tura po Italiji - A Literary Tour of Italy; Tim Parks; Alma Books Limited, London, 2015; 370 str.)
Tim Parks, engleski pisac sa boravištem u Italiji, kao što je pominjano na ovim stranicama (Odakle čitam), poznatiji je zbog svoje esejistike nego proze. Ovo izdanje objedinjuje 23 njegova teksta o italijanskim piscima, njihovom jeziku i umjetnosti (divizionizam; Musolini). U njima se autor svako malo vraća svojoj korisnoj i anti-modernističkoj literarnoj filozofiji da je kontekst nekog djela presudan za njegov nastanak - da se djelo ne može posmatrati kao jedinstvena, nezavisna cjelina. Na osnovu toga, Parks je prošle godine objavio i zanimljivu studiju, Roman: vještina preživljavanja.
Boravak u zemlji gdje uopšte nije ni namjeravao da se nastani, a pogotovo druženje s njenom literaturom, Parksa je navelo da uvidi nešto što na neki način nikada nije uspio da shvati na književnim studijama u Engleskoj i Americi. A to je koliko su duboko karakter i sudbina naroda ukorijenjeni u italijanskoj literaturi.
U uvodu Književne ture Parks objašnjava kakvi problemi obično očekuju autora sa engleskog govornog područja koji se preseli u Italiju. Stigao je 1981. godine sa vrlo jednostavnom strategijom za učenje jezika. Svakog popodneva, između časova koje je držao izjutra i uveče na lokalnom univerzitetu, provodio bi po tri-četiri sata u veronskoj biblioteci čitajući romane i zapisujući svaku nepoznatu riječ i sintaksičku strukturu, da bi zatim ono što je naučio isprobavao na jadnoj supruzi, Italijanki.
Isprva je čitao moderne pisce prostijeg stila - Moraviju, Nataliju Đinzburg i Karla Kazolu - dok zatim nije prešao na nešto kompleksnije moderne autore poput Elze Morante, Itala Kalvina i mladog Alda Buzija, neke od njih prevevši i na engleski jezik, uključujući Makijavelija i nobelovca Euđenija Montalea. Kako mu se, vremenom, naučeni jezik poboljšavao, češće se vraćao klasicima: ratnim godinama - Pavezeu, Fenolju, Brankatiju; potom ranom XX vijeku - Zvevu, D'Anunciju, Pirandelu; bogatom XIX vijeku - Vergi, Manconiju, Nievu, Foskolu i, prvi put, pjesniku Đakomu Leopardiju.
Tu je napravio pauzu, jer je, što je više odmicao u epohama, italijanski postajao drugačiji od jezika kojim se on sporazumijevao. Sigurno je proteklo desetak godina prije nego što je napokon pročitao Dantea i Bokača na izvornom italijanskom, smatrajući da je u tom trenutku čovjek mogao reći sebi da sada već stoji na stjenovitom tlu, "na podlozi koja podupire, ili u najmanju ruku uslovljava, sve ono što će doći poslije."
Injacio Silone (Pregršt kupina; Hleba i vina), objavljivan i u Jugoslaviji, i u generalnom pogledu pisac sa vrlo malo kreativne autonomije, poznat je po prelasku iz komunizma u hrišćanstvo i po tome što je više bio cijenjen van svoje zemlje. Njegov brat je ubijen u zatvoru, u ranoj fazi Musolinijeve vladavine. Silone je takođe uhapšen, a onda je pobjegao iz zatvora. U Švajcarskoj je živio do 1944.
Za Parksa je Silone ovaploćenje tvrdnje da je nemoguće odijeliti literaturu od piščevog života. Međutim, 1996. godine objelodanjeni su dokumenti koji dokazuju da je Silone očito bio fašistički kolaborator, dok jedan od njegova dva moderna biografa, Stanislao Puljeze, ne isključuje da se radi i o neo-fašističkoj kampanji blaćenja.
Drugi biograf, Dario Bjoka, apsolutno negira navedene jake dokaze. Parks iščitava pojedine Siloneove romane i, izuzev toga što se slaže da prozu kvari piščeva nezaobilazna podređenost politici i ideologiji, a pogotovo da ga je trivijalno porediti sa Vergom, on na mahove nazire različite kolebljive svjetonazore u tim djelima.
Kada već pominjem italijanske političke autore, ne znam koliko po pitanju svekolike vojne nemani i transgresivne politike bilo koji roman može da oformi višeslojniju kritiku fašizma od Tatarske pustinje Dina Bucatija.
Napisan je 1938, a publikovan dvije godine docnije, na vrhuncu Musolinijeve diktature. Iako ga je moja malenkost prvi put čitala na engleskom jeziku (Verba Mundi, Boston, 1995), preko njega je čitalac u mogućnosti da se upozna i sa opusom Dž. M. Kucija, dobitnika Nobelove nagrade za književnost. On je 1980, ne kloneći se uzora, objavio svoju verziju Bucatijevog romana, naslovivši to maleno anti-imperijalističko remekdjelo Iščekujući varvare.
Ovako Parks sagledava Bucatijev roman: "Tatarska pustinja je jedan od onih dragocjenih romana koja ispoljava ogroman rizik tako što provocira racionalni um. Kao da govori, objasni me ako možeš, ili ako se usuđuješ. Iako provokativna i zastrašujuća knjiga, mi osjećamo da moramo da se prihvatimo toga izazova, ne bi li uznemirujuću priču napokon ostavili iza sebe. Ko je taj čovjek koji čitav svoj život stavlja po strani zbog jedne himere, i zbog čega je tako lako prepoznatljiv?"
Na sreću, nesvakidašnja narativna jasnoća, njena elegantna struktura i direktan stil, ubijediće nas da je upravo taj način stvari za koji ćemo objašnjenje sigurno imati na raspolaganju, zagonetka koju sami možemo da riješimo. Ali, na kraju, kroz uvijanje i okretaje, posprdno i beskrajno ironično, Bucatijeva priča će nam nekako onemogućiti ono što smo otpočetka mislili da nam stoji nadohvat ruke. Kada konačno odložimo knjigu, nećemo iskreno moći da priznamo da znamo šta je autor mislio da kaže. Sasvim suprotno.
"Na taj način on postiže da u čitaocu evocira ključno iskustvo protagoniste: u svakom smislu život - ne samo njegov, već sveobuhvatni život - dovijeka će izmicati njegovom poimanju."
Ništa periferno nećete naći u Parksovim esejima, a takođe ništa što je Bucati napisao, čak i njegovi radovi za mlađe, nije bez intelekta i interesovanja. U ovom Parksovom tekstu, inače reprintovanom uvodu Pingvinovog izdanja (2000) Bucatijeve knjige, ne pominje se detalj s Kucijem.
Ništa manje nostalgične su recenzije za djela kao što je Basanijev Vrt Finci-Kontijevih (1962), kojeg je beogradska Paidea reprintovala prije desetak godina, roman o patetičnoj istoriji bogate jevrejske porodice dok juri za životom unutar zidina sopstvene bašte dok, van njih, uoči rata, raste nečovječnost, kao i za Kuću na brdu (1949) Ćezarea Pavezea.
Za namjerno brutalan "dugačak, kompleksan i neujednačen" roman Kaputt (1944) nekadašnjeg vrludavog fašiste i kontraša, Kurcija Malapartea, Parks pravilno zaključuje da "postoji neočekivana količina preciznih detalja za svaku scenu, ali da priča ne sadrži smjer".
Genij Brankatijevog Lijepog Antonija (1949) Parks karakteriše kao konstrukciju dubokoumne dileme: postoji li veza između impotencije koja opterećuje Antonija i svijeta u kojem živi?
Na žalost, u Književnoj turi po Italiji nećemo čitati o jednom od najimpresivnijih evropskih istorijskih romana, Lampeduzinom stendalovskom Gepardu (Il Gattopardo, 1958) kao ni o Manconijevim Vjerenicima (I Promesi sposi, 1827), remekdjelu klasične književnosti.
Parksova kolekcija tekstova o italijanskim autorima drži se podalje od savremene italijanske književnosti. Parks takvu odluku obrazlaže činjenicom da je rapidna globalizacija stvorila situaciju gdje je 70% knjiga u italijanskim knjižarama u prevodu, i to pretežno sa engleskog jezika. Iz čega pak proističe da današnji italijanski autor, dok piše, prirodno na umu ima međunarodnu javnost. Današnji pisac, zaključuje Parks, "kao da posreduje između različitih svijetova, (trudeći se da) udovolji čitalaštvu koje nije u potpunosti upoznato sa Italijom".
Bonus video:
