Sofija Kovaljevska (1850-1891) je prva žena u istoriji Evrope koja je doktorirala matematiku, prva žena profesor univerziteta poslije Hipatije Aleksandrijske koju je 415. godine gomila hrišćanskih fanatika rastrgla iz političkih razloga.
I prva žena koja je bila urednik nekog naučnog žurnala.
Sofija Kovaljevska rodila se kao Sofija Vasiljevna Krukovska u Moskvi 15. januara 1850, u vrijeme kad je Rusija ključala kulturno, socijalno i politički. U porodici su je zvali Sonja, a njenu stariju sestru Anu koju je obožavala - Anjuta. Tako ćemo ih i mi povremeno zvati jer je i Sonja u svojoj knjizi Sjećanja iz djetinjstva radije koristila te nadimke nego puna imena. Kad se njen otac Vasilije, artiljerijski general ruske vojske, penzionisao 1858. godine, porodica se preselila na porodično imanje u Palibino u rejonu Petrograda. Vasilije je bio vrlo obrazovan, govorio je tečno francuski i engleski. U znak visokog uvažavanja, u Palibinu su ga oslovlajvali sa “maršale“. Obrazovanje svojih ćerki i od njih mlađeg sina, povjerio je tutoru Poljaku Maljeviču i strogoj guvernanti Engleskinji. Maljevič u knjizi Sjećanja na Sofiju Kovaljevsku opisao dva razgovora koja su vodili otac i osmogodišnja kći. “Sofija, da li te zabavlja aritmetika“, pitao je poslije prvih Maljevičevih časova. “Ne tata“, odgovorila je Sofija. Na isto pitanje nekoliko mjeseci kasnije, odgovrila je: “Da tata, volim da učim aritmetiku. To mi pričinjava veliko zadovoljstvo.“
Matematički gen Sonja je mogla naslijediti od majke. Sonjin pra-pradjeda po majčinoj liniji bio je član Petrogradske akademije koji je vodio korespondenciju sa vodećim matematičaraima svog vremena, među kojima su bili Laplace i Gauss. Pradjed je bio spoljni član akademije i pisao knjige iz astronomije, geodezije i geografije.
O sopstvenoj matematičkoj “inicijaciji“ Sonja u Sjećanjima piše: “Kad govorim o mojim prvim susretima sa matematikom, ne mogu a da ne pomenem vrlo čudne okolnosti koje su takođe doprinijele pobuđivanju mog interesa za matematiku. Kad smo se preselili na imanje cijela kuća je morala da se okreči i zidne tapete promijene. Tapete su bile naručene iz Petrograda, ali potrebna količina nije pravilno procijenjena, tako da je nedostajalo papira za jednu dječju sobu. ... Srećom, tata je dao da se zid oblijepi stranicama iz knjige o infitezimalnom računu analitičara M.V. Ostrogradskog, koju je kupio u mladosti. Nerazumljive formule koje su kao hijeroglifi bile rasute po ovim listovima privukle su moju pažnju. Pamtim kako sam tokom mog djetinjstva provodila sate posmatrajući te misteriozne listove koji su požutjeli tokom vremena, pokušavajući da dešifrujem makar jednu frazu i da otkrijem redosljed kojim su ti nepovezani listovi trebali da slijede jedan drugog. Mnoge od ovih formula urezale su se u moju memoriju, čak je i tekst ostavio duboki trag u mom mozgu, iako je u trenutku kad sam ga čitala bio za mene nerazumljiv. Posebno sam upamtila tekst o infinitezimalama i limesu jer je bio na listu koji je najviše padao u oči. Kad sam mnogo godina kasnije kao petnaestogodišnja djevojka slušala prve lekcije iz diferencijalnog računa, moj nastavnik matematike u
Petrogradu Aleksandar Nikolajevič Stranoljubski je bio začuđen brzinom kojom sam hvatala i usvajala sadržaj i izvođenje formula 'kao da su joj ranije bili poznati', pričao je. On je tako opisao to što se događalo, a ja sam, u stvari, odmah živo vidjela da je to sve stajalo na stranicama Ostrogradskog.”
Otac je angažovao Stranoljubskog, iako nije bio sklon obrazovanju ženske djece u matematici i prirodnim naukama. Porodični prijatelj fizičar Tirtov bio je napisao jednu knjigu u kojoj je bilo poglavlje iz trigonometrije. Sonja je došla kod njega sa primjedbama o tom poglavlju koje su impresinirale fizičara. Insistirao je kod oca da Sonja treba da izučava višu matematiku i ovaj je popustio. Kad joj je ponuđeno da uči matematiku, ona je izabrala i biologiju.
To Sofiji nije bilo dovoljno. Sazrijevala je brzo i o posljednjoj etapi svog djetinjstva piše: “Ljudi su živjeli mirno u Palibinu. Odrastali su i bili stari kad odrastu“. Život Anin i Sofijin bio je drugačiji, otprilike onakav kako je Turgenjev opisao sukob generacija u romanu Očevi i djeca. Sonja kazuje: „Bile smo tako oduševljene novim idejama, tako sigurne da postojeće socijalno stanje ne može dugo trajati. Predstavljale smo sebi veličanstveni period slobode i univerzalne prosvijećenosti o kojoj smo sanjale i u koju smo čvrsto vjerovale“.
Kad se primaklo vrijeme za studije, Sonja se susrela sa nepremostivom preprekom. U Rusiji 1860-tih djevojkama nije bilo dopušteno da se upisuju na univerzitet. Ana je takođe željela da pravi profesionalnu karijeru, ali je u to vrijeme za ženu u Rusiji to bilo nemoguće. Sestre su napravile tajni plan da odu u Evropu. Djevojkama nije bilo dopušteno da putuju u inostranstvo bez dozvole oca, a ženama samo u pratnji supruga ili oca. Ana i Sofija su odlučile da jedna od njih stupi u fiktivni brak i onda obje s tim pratiocem odu u inostranstvo. Ana je u nihilističkim krugovima našla Vladimira Kovaljevskog koji je često putovao u Evropu i zatražila da im pomogne fiktivnim brakom s njom.
Vladimir je u inostranstvu upoznao Hercena, što mu je bilo dovoljno da policija uspostavi prismotru nad njim. Izdavačka djelatnost koju je bio započeo u Rusiji razvijala se dok nije oobjavio Hercenovu polemičku knjigu Ko je kriv. Tiraž je zaplijenjen i posao je krenuo niz brdo. Vladimir je želio da ode na doktorske studije u Njemačkoj, ali mu je bilo finansijski teže nego Ani i Sofiji. Savez sa njima bi mu olakšao situaciju. Predložio je da se fiktivno oženi sa Sonjom. Šta je bio izgovor ne znamo, ali znamo da je Sonja bila veoma lijepa.
Kad se primaklo vrijeme za studije, Sonja se susrela sa nepremostivom preprekom. U Rusiji 1860-tih djevojkama nije bilo dopušteno da se upisuju na univerzitet
Sestre su pristale i počela je avantura. Otac se protivio udaji za Vladimira. Kad je je napunila osamnaest godina, Sofija je imala pravo da sama odluči. Svadba se odigrala u septembru 1868. 1869. Sonja, Ana i Vladimir stigli su u Beč i tu se razišli. Ana je otišla u Švajcarsku, a potom u Pariz da se poveže sa nekim političkim aktivistima. Vladimir i Sonja otputovali su u Heidelberg. Tamošnji glasoviti univerzitet, u većinski protenstantskom Baden-Wurtembergu, bio je među liberalnijim univerzitetima u Njemačkoj. Sa visokim nivoom matematičkih znanja za svoj uzrast, Sonja je uspjela da nju - djevojku prime na studije. Predmete iz prirodnih nauka slušala je sa budućim velikim njemačkim fizičarima Helmholzem i Kirchhoffom, a matematiku sa krupnim matemtičarima, Du Bois-Reymondom i Konongsbergerom koji je prije toga učio kod Weierstrassa.
Naporni studij u jakoj konkurenciji tražio je veliku posvećenost. Uprkos tome, supružnici su nekoliko puta putovali u London gdje je Hercen osnovao Slobodne ruske novine i izdavao listove Mlađoj generaciji, Polarna zvijezda, Glasovi iz Rusije, koje su tajnim kanalima stizale u Rusiju. Njegov politički esej Zvono (1865) kojim je budio Rusiju iz feudalnog sna bio je u to vrijeme veoma popularan: “Društveni progres je moguć samo u potpuno republikanskoj slobodi, u pravoj demokratskoj jednakosti“. Sonja se u Londonu srela sa Čarlsom Darvinom, Džordž Eliot - ženom piscem s kojom je dijelila mnoge poglede, sa Tomasom Hakslijem i sa Herbertom Spenserom s kojim je raspravljala o sposobnosti žene za apstraktno mišljenje.
Uprkos želji da održe brak koji im je olakšavao socijalnu prohodnost, Sonja i Vladimir su se 1870. godine razveli. Genijalna žena i manje od nje daroviti muškarac nije bila najbolja formula za skladnu socijalnu komunikaciju bračnog para koji nije mogao objaviti da je njihova veza samo formalna.
Sonja je odmah otputovala na Univerzitet u Berlinu gdje je Karl Weierstrass držao tadašnji svjetski prijesto iz matematičke analize. Nije se mogla upisati na doktorske studije jer Univerzitet u Berlinu to nije dopuštao ženama. Na njenu izraženu želju da bude Weierstrassov učenik, on je odgovorio sa nekoliko zadataka o kojima je trebalo da kroz određeno vrijeme referiše. Odgovori su impresionirali kralja analize. Prihvatio je da dva puta nedjeljno s njom radi kao s doktorantom. Počeo je najvažniji period Sonjinog matematičkog uspona. U Sjećanjima ona piše: “Ove studije imale su najdublji mogući uticaj na moju matematičku karijeru. One su nepovratno odredile krajnju usmjerenost mojih naučnih radova i cio moj kasniji rad bio je u Weierstrassovom duhu“.
(Kraj u narednom broju)
Bonus video:
