Studija Tima Parksa Roman: vještina preživljavanja, predstavljena u prošlom broju Arta (autor prikaza Ratko Radunović) jedan je u nizu sve učestalijih primjera književnog-kritičkog “oživljavanja“ figure autora, kao i podsjećanje na višestruki potencijal dugo zanemarivanog (naročito u akademskim krugovima) psihološkog pristupa u promišljanjima fenomenologije pisanja i čitanja. Važnost Parksovog djela je, prije svega, u elaboraciji one odveć poznate i zdravorazumske (a teorija, na kraju, uvijek gubi bitke ako ratuje protiv zdravog razuma, podsjeća Kompanjon), a u značajnom dijelu 20. vijeka gotovo zabranjene teze o neumitnoj povezanosti autora i djela, života i teksta, realnosti izvan i unutar fikcije.
Trend razdvajanja piščeve biografije i njegovog / njenog djela, koji je i Radunović pomenuo kao svojevrsni podsticaj za Parksovu (kontra)argumentaciju, započinje anti-intencionalističkim pristupima u literarnoj kritici sredinom 20. vijeka, koji svoje najuticajnije predstavnike dobijaju u angloameričkoj novoj kritici, ruskom formalizmu i francuskom strukturalizmu. Čuveni esej Vilijama Vimsata i Monroa Birdslija “Intencionalna zabluda“ (“The Intentional Fallacy”, 1954) uvodi, kako će se ispostaviti, vrlo vitalnu sintagmu kojom se označava dotadašnja praksa tumačenja književnog teksta kroz svjetlo autorovih namjera, želja, svjesnih planova i podsvjesnih “nagona“ koji tjeraju na pisanje. Još radikalniju promjenu u shvatanju samog koncepta autorstva i odnosa autor - tekst, kojom se sasvim odbacuje relevantnost psiholoških i biografskih pristupa književnosti, izvršila je krajem šezdesetih godina prošlog vijeka poststrukturalistička misao Rolana Barta i Mišela Fukoa izražena u esejima “Smrt autora“ (1968) i “Šta je autor?“ (1969).
Ustajući protiv, kako je on to vidio, tiranijske usmjerenosti kulture na autora kao na izvorište teksta, Bart smatra da svako pisanje predstavlja “onaj neutralan, složen, neuhvatljiv prostor u kojem svaki subjekat izmiče, zamku u kojoj se svaki identitet gubi, počevši od samog identiteta onoga koji piše.“ Stoga, kada pisanje započne, kad se tekst rađa, “glas gubi svoje porijeklo, autor ulazi u vlastitu smrt.“
Tekst se, na izvjestan način, sam od sebe piše; njemu ne prethodi autorova namjera, ili svjesna aktivnost kojom projektuje svoj unutrašnji svijet u književno djelo, već tekst nastaje kao rezultat “već napisanog“, kao prostor u kojem se istovremeno nalaze različiti citati, parafraze, odjeci tekstova napisanih u raznim drugim kulturama i istorijskim razdobljima. Nikako se ne može pretendovati na originalnost, jer autorova jedina moć jeste moć kombinovanja već napisanog, čiji je stvarni ’autor’, zapravo, sam jezik. Prema Bartovim stavovima, koji su imali mnoštvo sljedbenika u decenijama koje će uslijediti, tradicionalna figura autora ne samo da gubi svoj autoritet, već prestaje da postoji, potire se u iskustvu pisanja, u iskustvu tekstualnog i kulturnog pastiša u kojem nijedna misao ili emocija ne mogu biti nove.
Ukoliko pisac „želi da izrazi sebe, trebalo bi bar da zna da ona unutrašnja ’sadržina’ koju hoće da ’prevede’ sama po sebi nije ništa drugo do jedan gotov rječnik.“ Bart svoj esej zaključuje idejom da fenomen čitaoca zamjenjuje kategoriju autora, budući da je čitalac, a ne pisac, instanca u kojoj se ostvaruje jedinstvo teksta - on je destinacija u kojoj, u mnogostrukosti interpretacija, djelo dobija značenje. Iako je otvorila nove kritičke mogućnosti, i u tom smislu poslužila kao korisna koncepcija, naročito u razvoju različitih teorija recepcije, ova ideja može se vlastitom logikom lako i osporiti.
“Rađanje čitaoca mora se platiti smrću Autora“ djeluje kao presuda koja samo jedan mit zamjenjuje drugim, budući da je kategorija čitaoca isto toliko neuhvatljiva, i po parametrima samog Barta, neodređena i neodrživa kao i kategorija autora.
Slično Bartu, i Fuko negira autorov uticaj, autoritet i odgovornost za značenje teksta, kao i relevantnost psiho-biografskih tumačenja književosti, iako ne poništava njegov ontološki status. Tradicionalnog autora, shvaćenog kao empirijski entitet, Fuko zamjenjuje “autorskom funkcijom“, tj. diskurzivnim principom koji objedinjuje različite aspekte teksta. Ta funkcija je kompleksna, mnogostruka, istorijski promjenjiva i, neizbježno, ideološki uslovljena. Ona omogućava čitanje i tumačenja tekstova, njihov institucionalni status, ona drži na okupu mnoge elemente diskursa, dajući im oblik u kojem postoje i cirkulišu u društvenom sistemu. Autor kao hermeneutička figura irelevantan je izvan diskursa, on opstaje isključivo unutar tekstualnog svijeta, obezbjeđujući status izgovorenom i/ili napisanom. I po Fukou, jezik je taj koji proizvodi značenja, što, međutim, ne podrazumijeva nepostojanje autora u onom bartovskom smislu - Fuko je tu umjereniji - već samo njegovu decentralizaciju i dekonstrukciju, kao i ignorisanje empirijskih i psiholoških dimenzija autorstva. U tekstu se potire autorova individualnost, ali on ostaje kao neka vrsta kulturne institucije koja obezbjeđuje različite diskurse; on stvara i mijenja tekst, ali zatim iz njega nestaje ostavljajući da jezik u svojoj cirkularnoj igri ostvaruje značenje.
(Kraj u narednom broju)
Bonus video:
