(Nastavak od prošle subote broja)
U identitetskoj naraciji aktivirane su uglavnom mitske kognitivne sheme, pa u svetosavskom diskursu posebne funkcije ima kosovski mit, koji u sebi nosi naslage prastare semantičke snage, što mu obezbeđuje veliki simbolički potencijal, kao i veoma značajne kulturne i kanonske funkcije. Vekovima taloženo značenje i ugrađivanje filogenetskog iskustva u kosovski mit vremenom je organizovano u čvrstu, petrificiranu shemu mitskog znaka koji je veoma uspešno formirao athetipove ljudskog ponašanja, pa se odatle preuzimaju gotovi i u visokoj meri automatizovani obrasci izdajnika - Vuka Brankovića, heroja - Miloša Obilića i velikomučenika - cara Lazara. Pošto su te kognitivne sheme poznate i recipijentima, one se aktiviraju u interpretaciji, ponekad, nažalost, bez ikakve svesti o mitskoj i umetničkoj dimenziji “istina” uključenih u identitetsku naraciju, uvek usmerenu na uspostavljanje maksime kvaliteta, to jest istinitosti kao ključne konverzacijske maksime - koja je u nacionalističkom diskursu uzdignuta na nivo kulta:
Znamo - do neistine vodi bezbroj puteva, do istine - samo jedan. Onaj koji izabere istinu, izabrao je put mučeništva, a ko izabere put mučeništva - izabrao je spasenje (Jovanović 2005: 9).
Aksiomi su istine koje se ne moraju dokazivati. Dokazivati da su Crnogorci Srbi a njihov jezik srpski - nema nikakvog smisla, to je toliko jasno i očigledno, dokaza, ako su potrebni, ima bezbroj (Zonjić, 2003: 11).
Kult istine, predaka, mučeništva i etičkog principa zajednički je i srpskim i crnogorskim domoljubima:
Moramo imati na umu da istina štiti čast i dostojanstvo svakog čovjeka. Pošto se među ljudima neprestano vodi borba za istinu, naša je dužnost da uvijek ostanemo ljudi istinite duše... Ne smijemo dozvoliti da izgubimo bitku za istinu, a kroz nju i slobodu. Neistina nas vodi u neslobodu, ropstvo. Onaj ko nas je stvorio, uči nas da ne prihvatamo laži niti bilo kakav oblik ropstva. U svemu tome prepoznajemo neizrecivu vrijednost Hristove nauke. A njen vjerni tumač na ovim našim prostorima je autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva koja nam danas, kao što je i našim precima vjekovima prije nas, daje vjeru u jednoga, pravoga, živoga Boga...
Za svoju istinsku hrišćansku duhovnu stradalničku misiju, za sve ono što je neumorno činila za crnogorski narod i crnogorsku državu, Crnogorska pravoslavna crkva zaslužuje da se pravoslavni vjernici, pravedni, pošteni i moralni ljudi vrate njoj kao autentičnoj crnogorskoj instituciji, te da je dosljedno prate na njenom putu istine, svjetlosti i života (Đurović 2006: 44).
Ko poseduje istinu? Srpski ili crnogorski nacionalisti? Identitetska naracija je po pravilu građena od velikog broja konstrukata, koji su često veoma labavo povezani sa maksimom istinitosti a mnogo više utemeljeni u snažnom procesu mitologizacije, ključnom mehanizmu za proizvođenje svetinja i kultova, čija se sakralnost ugrađuje u semiotičku bazu svakog identitetskog modela. Pri tom se religijski kodovi nameću kao najpouzdaniji generatori “istina”, pa u skladu sa svojom verističkom misijom, oni deluju i kao moćni regulatori identiteta. Oštar sukob kosovke i dukljanske mitologije i njihovih svetinja obeležava identitetsku semiozu u Crnoj Gori, što unosi u nju znatnu dozu tenzije i agresivnosti koja se manifestuje u pojačanoj emocionalnosti identitetske naracije.
U nacionalističkoj ideologiji koncept vremena igra veoma značajnu ulogu, jer su manipulacije kolektivnom memorijom osnov domoljubnih ideologema, što dovodi do uspostavljanja kulta predaka i bujanja primordijalnih mitova. U tekstovima zasićenim kulturalnom informacijom temporalne jedinice javljaju se kao nosioci dopunskog značenja jer, po mišljenju antropologa, vreme, kao i prostor govori (Hol 1976), pri čemu dolazi do pojačane semiotizacije temporalnih jedinica koje prevazilaze svoju osnovnu funkciju instrumenata za merenje vremena. U srpskoj identitetskoj naraciji dopunski se semiotizuje prostorno-temporalna jedinica Kosova, pri čemu hrišćanska mistika otvara nadistorijsku dimenziju vremena, gde Kosovska bitka funkcioniše kao veliko znamenje, manifestacija božje volje, što je uslovilo uspostavljanje kulta kosovskog zaveta u složenom semiotičkom sistemu srpstva. Srpska pravoslavna crkva definiše Kosovski zavet u tekstu Nema ljepše vjere od hrišćanske koji emituje 2005. godine, što jasno potvrđuje kanonski status Zaveta:
Šta je Kosovski zavet?
U bitki na Kosovu protiv Turaka (1389.g.) velikomučenik car Lazar, zajedno sa svojom hristoljubivom vojskom, opredelio se za Carstvo nebesko, umesto prolaznog zemaljskog carstva. ,Umrimo sa Hristom, da bismo večno živeli’, poručuje on svojim vojnicima. Jer, ’zemaljsko je za malena carstvo, a nebesko uvek i doveka’. To kosovsko opredelenje i taj Zavet, to je savez koji je Srpski narod sklopio sa Bogom - i zapečatio ga mučeničkom krvlju. Na Kosovu je Srpski narod glasao dušom svojom za Carstvo nebesko, i to je bilo i ostalo njegovo jedino pravo opredelenje. Odonda svi Srbi verni tom Zavetu, postaju narod Božiji - Hristov novozavetni narod, nebeska Srbija, sastavni deo Novog Izraila Božijega (episkop Danilo, episkop Amfilohije 2005: 78–79).
Dakle, kosovski zavet funkcioniše kao metafizički štit nad srpskim narodom, koji intertekstualno motiviše njegovo stradanje dovodeći ga u vezu sa biblijskim mitom o izabranom narodu, zasnovanom na moćnom kultu mučeništva. Na osnovu citatnog kontakta sa svetim biblijskim tekstom i hrišćanskom martiromanijom, car Lazar postaje egzemplarni model i nosilac mučeničkih kodova ponašanja. Pri tom se uzima mitološka, folklorna a ne istorijska istina, što je vidljivo u tituliranju Lazara kao cara a ne kao kneza, kao i u religioznoj motivaciji koja istorijske ličnosti transformiše u mitološke likove vođene metafizičkom, a ne empirijskom logikom. Car Lazar se u kosovskoj mitologiji modeluje kao ključni nosilac (novo)zavetnog mučeništva, što će biti semiotizovano posebno u folklornom tekstu. Semiotizacija kodova ponašanja u kosovskoj mitologiji dovodi do uspostavljanja tri regulatorna modela: herojskog (Miloš Obilić), izdajničkog (Vuk Branković) i velikomučeničkog (car Lazar). Herojski i mučenički egzemplar nose informaciju o otporu turskoj kolonizaciji, jer funkcionišu kao simbolički znakovi i aktiviraju čitav aksiološki i simbolički poredak epske balkanske kulture, čija je ključna ideologema otpor islamu.
Snaga srpske identitetske naracije prvenstveno počiva na kosovskoj mitologiji, koja je vekovima izgrađivana a utemeljena je duboko u kolektivnom pamćenju kao najveća trauma, sa preciznim prostorno-vremenskim koordinatama, što doprinosi njenom upečatljivijem delovanju na planu socijalne semiotike jer u podlozi ima istorijsku “istinu”. Naime, u balkanskim, a posebno u srpskoj kuturi dolazi do naglašene semiotizacije Kosova, pri čemu se taj hronotop umetničkim strategijama transformiše u prostorni i identitetski simbol. Dopunska semiotizacija Kosova započeta je u usmenim kodovima, a u daljim intertekstualnim previranjima formiran je izuzetno složen simbolički znak, duboko urezan u filogenetsko pamćenje:
Geografija se izuzetno lako pretvara u simboliku. To se posebno primećuje kada ova ili ona geografska tačka postaje mesto stalnih ratnih operacija ili nacionalnih ili religijskih sukoba ili se različito ocenjuje kod sukobljenih nacionalnih tradicija (Lotman 2004: 270).
Za razliku od Kosova, čija se semiotizacija zasniva na temporalnom signalu - 1389. godini, ne postoji značajan istorijski događaj koji Duklju i Lovćen lansira u semiotički prostor kao dopunski oznakovljene geografske jedinice. Uprkos tome, u crnogorskoj semiosferi dolazi do njihove sakralizacije, čime se uvećava uloga ovih hronotopa u kulturalnom pamćenju. Pri tom je mitološka energija prostorne informacije koju oni emituju posebno funkcionalna u izgradnji identitetske naracije, pa lovćenski i dukljanski hronotop imaju najsloženije identitetske funkcije u crnogorskoj književnosti i kulturi. Sakralna semantika Lovćena uključuje se u mitologizaciju dinastije Petrović Njegoš, a pošto je taj proces interaktivan, članovi dinastije, posebno Njegoš, učestvuju u mitologizaciji Lovćena, u čije se semantičko polje, upravo zahvaljujući Njegoševoj poeziji, unosi znatna doza sakralnosti. Pošto je prostorno pamćenje izuzetno postojano, ono prožima kulturu po vertikali prenoseći iz epohe u epohu dopunska neprostorna obaveštenja, pa stoga prostorna slika sveta predstavlja jedan od najstabilnijih elemenata kulturnog kontinuuma a prostorni kodovi funkcionišu kao moćni čuvari kolektivnog, filogenetskog pamćenja i stoga imaju veoma značajnu ulogu u identitetskoj semiozi.
Pesnici koji su važni na planu socijalne semiotike, posebno samoidentifikacijskih procesa, to jest uspostavljanja identitetskih modela, nameću se nacionalnom književnom kanonu i semiotičkom prostoru kao centri oko čijih tekstova se formiraju čvrste identitetske strukture. Stvaralaštvo Jevrema Brkovića funkcioniše kao temelj crnogorske identitetske naracije, sa dukljanskim identitetskim modelom kao podlogom, koji sve više potiskuje model sa srpstvom u osnovi crnogorskog nacionalnog bića. Slojeve pamćenja koji su izbrisani pod uticajem kulta Nemanjićima i Dušanovog carstva, kao i kasnije kosovske mitologije, Brković unosi u kolektivno sećanje svoje nacije. Međutim, kolektivno pamćenje je umnogome u rukama vladajućih ideologija, koje ga oblikuju prema svojim potrebama, tako da je podržavanje crnogorske ili srpske naracije, širenje dukljanske ili kosovske mitologije politički veoma isplativo. Pamćenjem je lako manipulisati, pa se iz centara moći emituje, već prema potrebama i jasno zacrtanim političkim ciljevima, ova ili ona naracija, i na taj način se nacija usmerava ka “pravom” referendumskom odgovoru. Jevrem Brković je uspeo da pokrene procese koji su u kulturi doveli do snažne semiotizacije dukljanskog hronotopa, što je neutralisalo delovanje srpstva u crnogorskoj identitetskoj naraciji. Pri tom je pamćenje socijalne zajednice iz temelja presloženo a u njega je unesen dukljanski hronotop kao identitetski temelj, koji u Njegoševoj poeziji ne postoji.
Religijske kognitivne sheme, zasnovane na aksiomatskom principu, presudno utiču na oblikovanje identitetske naracije, a one su zbog svog utemeljenja u dogmi isključive i nefleksibilne. Uspostavljanje apsolutne istine u religijskoj epistemologiji uslovljava i sve ostale spoznajne i semiotičke procese, što na planu socijalne semiotike može biti kobno. Naime, te su kognitivne sheme prvenstveno namenjene interpretaciji onostranosti, tumačenju i spoznavanju transcedencije, pa su u toj oblasti i prihvatljive, međutim, prenesene u realni hronotop, sa svom svojom rigidnošću i isključivošću, one su veoma opasne u interpretaciji društvenih fenomena, posebno identitetskih modela. Dakle, crkve kao ključni nosioci identitetske naracije oslanjaju se na ogroman semiotički potencijal božanske instance, koju stavljaju u službu maksime kvaliteta, odnosno istinitosti. Iza “istina” koje emituju crkve stoji neprikosnovena božanska moć i rigidnost crkvene dogme, zbog čega je diskurs sveštenika izuzetno osetljiv u svom pragmatičkom aspektu, jer se mogućnosti manipulacije uvećavaju u slučaju napajanja diskursa transcedentnom energijom:
Jezik ili daje život ili ubija, iscjeljuje ili truje. Zatrovana srca su istovremeno i zatvorena srca za istinu uopšte, pa i za istinu pravog jezika. Bogoborni jezik kao po pravilu je i čovjekoboran, čovjekoubilački jezik. Vavilonska pometnja, smetenost i smješa jezika uvijek je bila, pa je to i danas posljedica čovjekovog i narodnog otuđenja od Boga kao jedinstvenog korijena ljudi i naroda kao i korijena njihovih jezika… Solipsizam, samozaljubljenost pa i jezička, bjekstvo je u demonski mrak bogootuđenosti i čovjekootuđenosti.
Kao po pravilu, u vremena velikih nasilja nad čovjekom i nad narodima, dolazi i do nasilja nad jezikom. Lažni jezik stvara lažni narod i obratno (dr Amfilohije Radović, Mitropolit crnogorsko-primorski 2003: 5).
Jezik i kolonizovane kulture
Hrišćani su na Balkanu očuvali svoj jezik i kulturu zahvaljujući procesu autokomunikacije, koji je presudan u očuvanju identiteta kolonizovanih kultura: Pri tom treba razlikovati dva tipa autokomunikacije: s mnemoničkom funkcijom i bez nje (Lotman 2004: 39).
Dakle, u ugroženoj kulturi, kao jedna od njenih odbrambenih strategija, razvija se intenzivna komunikacija na kanalu Ja–Ja sa naglašenom mnemoničkom funkcijom, pri čemu se u identitetskoj naraciji formira temporalna granica koja razdvaja dve podstrukture, uređene različitim kulturnim kodovima – domicilna kultura pre i posle kolonizacije i kreolizacije, jer tako oštar i agresivan upad tuđih kulturnih kodova i kognitivnih shema dovodi do ozbiljnih preinačenja kulture i do modifikacije identitetskih obrazaca. Taj proces na Balkanu započet je upravo posle Kosovske bitke, osobene prostorno-temporalne jedinice od koje se vreme meri na one pre i ono posle, što je dovelo do dopunske semiotizacije tog geografskog pojma kako u umetničkim, tako i u neumetničkim tekstovima.
Srpski je najstariji jezik, Bog kumovao
Na formiranje nacionalnog identiteta najviše utiču religijski i ideološki kodovi, ali značajnu ulogu igraju i estetski, od kojih su u tom procesu najvažniji upravo književni, pa južnoslovenske interpretativne zajednice svoj identitet iščitavaju iz svojih kanonskih tekstova, čiji temelj čini usmena književnost.
Usmeni kodovi su ključni čuvari identiteta jer rekonstruišu filogenetsko pamćenje, to jest pamćenje vrste pa se aktiviraju u tekstovima sa naglašenim identitetskim funkcijama. Stoga je izuzetno važna dubina vremena zahvaćenog u tekstu, jer što je razvijenija kolektivna memorija, što seže dublje u prošlost, to je identitetski model snažniji. Upravo stoga se u srpskoj identitetskoj naraciji jezik povezuje sa sanskrtom, a u izrazito mitologizovanim koncepcijama, Bog se javlja u ulozi kuma koji je jezik većine Južnih Slovena, to jest štokavsko narečje, krstio srpskim vo vjeki vjekov:
“Što se tiče značenja našeg nacionalnog imena, SRB ili SRBIN označava ratnika, borca, snažnog čoveka. U sanskritu postoji oblik koji odgovara našem izrazu SRBENDA, a koja znači isto što i SRB ili SRBIN. Olga Luković-Pjanović zaključuje: ,Prvobitni jezik sveta bio je sanskritski, iz koga su se razvili svi drugi jezici, a sanskritskim je, što je logično, govorio najstariji i najmoćniji narod… A koji je to narod? Odgovor je jednostavan: onaj čiji se jezik i danas približava najviše sanskritskom, a to je, izvan svake sumnje srpski jezik, koji po našem još nepreciznom proračunu čuva najmanje 3 000 reči koje se od vremena Rg-Veda pa sve do danas nisu izmenile ni po obliku ni po smislu (Šarić 2003: 10).
Jer jesmo stvoreni, umiješeni i ukvašeni, od Srpske riječi, na grobove što se kleše. Tada, odmah po rođenju, vo vremja ono, kršten je i moj jezik, a Bog je bio kum (Jovanović 2003: 25).
(Kraj u narednom broju "Arta" 6. februara)
Bonus video:
