Godine 1870, više od 20 stoljeća star irski jezik i tek nešto mlađe irsko pismo, našli su se pred... izumiranjem.
Nacija koja je preživjela nerodne godine, engleske zakone, „Veliku glad“ iz 1848.g., egzoduse biblijskih razmjera, sada je s rezignacijom mogla samo da konstatuje da se irskim jezikom i irskim pismom služi tek 20 % stanovništva od nekih 4.200.000 duša, koliko je tih godina brojala „Poslednja Tula Evrope“, računajući i šest sjevernih grofovija.
Irski (gaelički, gelski, galski) jezik pripada goidelskoj skupini keltske grane indoevropskih jezika a glose, komentari latinskih rukopisa što su ih od 6.-10. stoljeća na evropskom kopnu ostavili irski misionari, glavni su izvor za njegovo proučavanja. Tokom srednjoirskog razdoblja (10 - 12. st.) pojednostavila se gramatička struktura jezika - nestali su srednji rod i množina a iz konjugacije brojni supletivni oblici. Normanska i engleska osvajanja pratio je i veliki broj tuđica koje su s lakoćom prodirale u porozno tkivo irskog jezika. Već od kraja 12. st. upotreba irskog jezika u konstantnom je opadanju.
Borba za „izgubljenu stvar“
Prvi pisani spomenici staroirske (gaelske, gelske) književnosti potiču s kraja 6.st. i vezuju se za filide, profesionalne pjesnike što su na književnom tronu naslijedili paganske sveštenike, druide. Kolman Mek Leneni i Dalan Forgel kome se pripisuje „Hvalospjev sv. Kolumbi“ - 6. st. među najstarijima su. Iz ranog srednjeg vijeka (7 - 9. st.) potiče i većina staroirskih saga, proznih pripovijesti, koje su sačuvane u kasnijim rukopisima u jezičkom - moderniziranom obliku. Umjetnički je najvrednija „Potjera za Diarmadom i Greni“, koja je praoblik legende o Tristanu i Izoldi.
Od 13. st, pod uticajem nove crkvene organizacije i razvoja specifičnog oblika feudalizma, što su ga donijela normanska osvajanja, filide zamjenjuju dvorski pjesnici, bardi, a pohvalnice i balade postaju najpopularniji pjesnički oblici. Tokom 16. i 17. st, sa engleskom vladavinom i promjenama u društveno - političkoj i ekonomskoj strukturi nestaju i bardske pjesničke škole - Ogan O`Rathel jedan je od posljednjih dok njegova pjesnička sabraća - Elion O`Liri i Brajan Merilen pišući u 18. st. još uvijek na irsko-geličkom, dostojanstveno se bore za „izgubljenu stvar“. Smrt Rafterija, slijepog narodnog pjesnika (1835.) simbolično označava i nestanak učene irske književne tradicije dok irski jezik gotovo nestaje kao sredstvo književnog izraza.
Prvi pisani spomenici staroirske (gaelske, gelske) književnosti potiču s kraja 6.st. i vezuju se za filide, profesionalne pjesnike što su na književnom tronu naslijedili paganske sveštenike, druide
Očito je da je osobenost - može se reći i usud - irske književnosti bila njena dvojezičnost: u početku latinsko - engleska, kasnije enlesko - irska. I kao što su irski redovnici nekad ispisivali svoje pjesme na irskom jeziku tek na marginama latinskih rukopisa, tako su irski književnici 17. st. svoja djela pisali na engleskom ili ih sa irskog prevodili na engleski. Jezik „gordog Albiona“ je jezik misli, irski - jezik ubogih i „niščih“. Engleski u Irskoj govore svi, na njemu pišu gotovo svi. Krajem 19. st. književnost na irskom jeziku nastavila je da živi gotovo isključivo kao usmena književnost, u ruralnome području na zapadu Irske. Trebalo je sada povesti grčevitu borbu za očuvanje jednog izumirućeg jezka na kome su nastajali Osijanove balade, djela Erjugene, pjesme druida i bardova, molitve misionara i pripovijedi svetitelja. Ali kako? Propovjedima? Irska ih je mnogo puta izgovorila. Molitvama? Irska ih je puno puta ponovila. Možda političkom akcijom? Jedan čovjek nije imao dileme.
Gaelička renesansa
Već početkom 19. st. u Irskoj je formirano nekoliko društava, sve u cilju da se oživi irski jezik i literatura. Rezultati su bili simbolični, pomaci jedva vidljivi. Sve do 1893. i osnivanja Geličke lige i njenog osnivača Daglasa Hajda.
Pjesnik, književni istoričar, naučnik, kasnije predsjednik Republike Irske (1937-1944), Daglas Hajd (1860-1949), vidio je i dalje i brže od savremenika. Znao je da je bez jake državne podrške i promišljene kulturne politike očuvanje irskog jezika i promovisanje njene kulture osuđeno na neuspjeh. Utoliko prije što je i prvih decenija 20. st. nastavila agonija irskog jezika, sada “protjeranog“ u udaljene pokrajine na zapadnoj obali Ostrva. Ali, kako su ovi krajevi upravo tih godina bili najviše zahvaćeni iseljavanjem, irski jezik sve više je tonuo u zaborav.
„Omladina ovih krajeva“ zapisala je anketna komisija u popisu, „odbija da prihvati nastavu na sopstvenom jeziku - budući da omladina ima utisak da je engleski a ne irski ključ njene ekonomske budućnosti“. Popis iz 1926. pokazuje da tek 18% od tri miliona govore irski. S tim što i ove podatke treba uzeti kao optimističke.
„Gelička liga“ prihvatila je bačenu „rukavicu“ - već 1922. godine dobila je i vladinu potporu da sačuva i rasprostre irski jezik kao narodni jezik najvećeg broja Iraca. Akcija se odvijala u nekoliko faza, vodila na nekoliko sektora. Počelo se od školstva. Od svih učitelja osnovnih škola zahtijevalo se prilično poznavanje irskog jezika. Godine 1949, samo 8,2% učitelja nijesu bili osposobljeni da predaju irski.
Sličan napor učinjen je i u srednjim i tehničkim školama. Na univerzitetima (sem Triniti koledžu) obavezan je za upis prijemni ispit iz irskog.
„Gaelska renesansa“ manifestovala se i u drugim vidovima - naročito u velikom broju raznih publikacija štampanih na gaelskom. Svi zvanični dokumenti moraju biti dvojezični, a i mnogobrojni plakati i oglasi pridržavaju se ovog pravila. Na tablama imena ulica i razna upozorenja takođe su data na zvaničnom jeziku. U Skupštini, svaki političar mora bar jedan govor održati na irskom.
Nesebičan doprinos „gaelskoj renesansi“ dali su i književnici. Vođa pokreta obnove Daglas Hajd svoja djela piše na irskom; Peter O`Liri koji je suvereno vladao starim irskim na njemu izdaje folklorno djelo „Seathu“, i autobiografiju. Patrik Pirs (1879-1916), jedan od vođa Uskršnjeg ustanka (1916), “između dvije zavjere“, pripovijetke i komade piše na irskom; Tomas O`Kriomften (1859- 1941) autobiografijom seljaka - ribara daje značajan doprinos irskoj književnosti. U nizu književnika irskog jezičkog izraza iz druge polovine 20. st. naistaknutiji su Martin O` Diren, Šon O`Riorden, Berdri Brenan.
Irski paradoks
Sviftov sarkazam „Spalite sve što dolazi iz Engleske, sem uglja“, irski su književnici sa zadovoljstvom citirali ali ne i primjenjivali. Čak i naprotiv. Najveći irski književnici i “vatreni Irci“ bili su duboko zadojeni engleskom kulturnom tradicijom i svoja najbolja djela napisali su na jeziku osvajača - engleskom. Uz Svifta, pomenimo Goldsmita, Vajlda, Džojsa, Beketa, Jejtsa, Dej Luisa.... Paradoks teže je shvatljiv onima na Kontinentu nego onima koji žive na Britanskim ostrvima.
Pa ipak, uprkos svim ovim naporima, irski jezik još uvijek traži „mjesto pod suncem“. Njim kao maternjim danas govori tek 50.000 ljudi, u izoliranim područjima na krajnjem zapadu zemlje. Irskim kao drugim jezikom govori oko 700.000. Engleski dominira, na engleskom se drže i pripovjedi u crkvama. S druge strane, irski jezik teško se prilagođava savremenoj eposi sa njenom apstraktnom i tehničkom terminologijom.
Ali, država ne ističe „bijelu zastavu“. I dalje subvencioniše jezičku nastavu i štampanje knjiga na irskom. A sve veći broj djece i u neonski osvijetljenim kvratovima Dablina i u ubogim krovinjarama na krajnjem zapadu ostrva, svoje prve riječi sriče jezikom druida i bardova, svetaca i anarhista, jezikom svojih očeva.
Bonus video:
