Književni lik je zavrijedio da bude terminološki određen kao nosilac aktivne funkcije ako prelazi granicu semantičkog polja, ili u sebi makar sadrži tu mogućnost, smatra Jurij Lotman (1976:310-317), jedan od najznačajnijih i najpreciznijih teoretičara semiotičke i strukturalističke orijentacije. Jer, i ako samo nosi taj potencijal i sposobnost prelaženja, pomjeranja granice, djelovanja preko očekivanog i uobičajenog, on nosi u sebi i značenje pomenutog tipa literarnog junaka (približni sinonim akter) i pripada tom tipu funkcija (aktivnih), stoga što „lađa koja nije otplovila i stena koja nije otplovila (...) - nisu strukturno adekvatni, mada u istoj meri ne stupaju u akciju“ (Lotman, 1976:312).
Profesor Novica Petković, autor odličnog prevoda Lotmanove knjige, zadržava jedan termin koji se odlučio preuzeti iz ruskog u vrlo sličnom obliku: dejstvovalac. Ovaj tip književnog junaka je akter, ili, precizno rečeno, dejstvovalac. (Premda podbilješka notira stav prevodioca (v. Petković u: Lotman 1976:311) da se za ovaj termin privremeno odlučuje dok se ne dođe do nekog boljeg - smatram da bolji termin od ovog, najsličnijeg ruskom originalu, nije potreban.)
“Događaj u tekstu je premeštanje lika preko granice semantičkog polja.“ (Lotman, 1976:304) Uz dužnu pažnju koju ćemo na ovom mjestu obratiti na konstataciju autora „da se nijedan opis neke činjenice ili radnje u njihovome odnosu prema realnome denotatu ili semantičkome sistemu prirodnoga jezika ne može da odredi ili negira kao događaj sve dotle dok se ne reši pitanje njegovoga mesta u drugostepenome strukturnom semantičkom polju, koje određuje tip kulture“ (ibid., 304), ustvrdićemo da ličnosti/akteri - nosioci vidovdanskog mita - ne prestaju da isijavaju to značenje u našem (balkanskom, evropskom), i ne samo našem tipu kulture, bilo da njihovo dejstvo posmatramo “prema realnom denotatu ili semantičkome sistemu prirodnoga jezika“, bilo samo unutar strukture organizovanog umjetničkog teksta.
Princip je “lađa“ koja je morala da se pokrene, otputuje, otplovi preko zadate semantičke granice, jer je to njena skrivena nužnost, zakon njene prirode koja mora da dejstvuje u sklopu određene uslovljenosti. Već i kao životna i istorijska činjenica ovakva pomjeranja (stvarnosnog) vidokruga očekivanja graniče se sa nevjerovatnim. Kao element i građa za fikciju i umjetničko (pre)oblikovanje stvarnosti, sa svim što u njemu jeste ili nije istorija i zbilja, vidovdanski mit je literarno zanimljiv i inspirativan mnogim stvaraocima, tako da se i njegovi nosioci iz mitologije i istorije sele u književnost. Vidovdanske pesme Miloša Crnjanskog, ciklus Lirike Itake iz 1919, slave Principov istorijski gest u kojem se obnavlja Vidovdanski hram: „O Balši i Dušanu Silnom, da umukne / Krik. / Vlastela, vojvode, despoti, behu sram. / Hajdučkoj krvi nek se ori cik. / Ubici dište Vidovdanski hram.“ (Spomen Principu. Citirano prema: Crnjanski, 1966, IV: 24-25).
Crnjanski kao moderan, avangardni lirik, prepoznatljive ekspresionističke poetičke orijentacije, oživljava mitove prošlosti ali ih postavlja na sasvim drugačiju osnovu. Slavu Vidovdana i mitskog kosovskog junaka nemaju prava dijeliti „vlastela, vojvode, despoti“ koji „behu sram“. Novi vidovdanski junak je atentator, pobunjenik. Njegovu duboku motivaciju za pomenuto prelaženje semantičke granice, za dejstvovanje preko granice očekivanog, uobičajenog i vjerovatnog, implicite objašnjavaju stihovi: „Gladan i krvav je narod moj. / A sjajna prošlost je laž“. (Spomen Principu) Gavrilo Princip je „dejstvovalac“, i kao istorijska i kao literarna figura dvadesetog stoljeća. Sam čin, dakako, dopušta ne samo različita nego i sasvim oprečna tumačenja i vrijednosne sudove. I to svaki put sa aspekta humanosti - bilo da argumenti govore za ili protiv dejstvovaoca.
To da je Princip pucao u figuru, u simbol jedne imperije, ne u čovjeka po imenu Franc Ferninand, opravdanje je kojim se od početka služe branioci i poštovaoci njegovog istorijskog dejstva, dejstvovanja. („Princip je ispalio svoj hitac ne samo na jednog nadvojvodu nego i na fasadu mirnoga, naizgled stabilnog sveta. U stvari, godina 1914. zatekla je Evropu u stanju pometnje i dubokih kriza, u brzom približavanju kraju jedne ere.“ Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Beograd, 1966.) To da je argument ponudila sama logika imperije, svake, pa i ove, takođe stoji: sistem carske administracije ne vidi čovjeka od krvi i mesa, sa potrebama, ličnošću i dušom, sa životom koji mu izmiče: vidi vojsku sitnih figurica (podanika) jer je čovjek kao pojedinac tu tek administrativna stavka u službi složenog sistema carevine. Ista logika i od najviših predstavnika režima sagradila je nešto lišeno imanentno ljudskog svojstva - institucije, figure zaštićene imenom, pečatom „ustava i prava / zakona i štatuta, / privilegija hiljadu puta“ (Groteska) , figure najvišeg ranga, ali ipak figure, simbole Carevine, ponajmanje ljude. I to je upravo polazište sa kojeg i Crnjanski u svom umjetničkom činu lirski, ali sa određenim narativom u pozadini, oblikuje lik čovjeka „sa imenom princa i arhangela“. (O obezličenju pojedinca progovorili su u Principovom vremenu mnogi - od Kafke do Andrića.)
Gavrilo Princip je onaj koji, i u istoriji i u literaturi, prelazi onu lotmanovsku „semantičku granicu“, ovoga puta donoseći pojačano značenje ne samo kao junak religijske i nacionalne semantike, nego kao vitez svekolikog otpora u ime prava na život, „sa bezbrojnim mogućnostima“. To je definicija i semantika slobode, ponovo, ali u opšteljudskom kontekstu. Pažljivo čitanje Andrića i Crnjanskog omogućuje precizan uvid u pogrešnost stava da se Principovi hici imaju posmatrati prevashodno kao čin dejstvovaoca kojeg bitno određuje okolnost da je Srbin i hrišćanin ortodoksne crkve. Izjavom da je bakunjinovac (Crnjanski je pominje u komentaru uz pjesmu Spomen Principu), kao i svi „mladobosanci“, činom koji prethodi toj izjavi unaprijed je potvrđujući, arhangel moderne istorije, anđeo pobune, pali anđeo (i Andrić koristi ovaj izraz govoreći o naraštaju) - sam značajno relativizuje nacionalnu i religijsku semantiku u kontekstu sopstvenog istorijskog čina. Nesumnjivo je međutim da je opet riječ o principu, odnosno načelu, i da to i u jednom i u drugom slučaju jeste načelo slobode, što god ovaj inače kompleksan pojam, koji se opire pokušajima definisanja - predstavljao i značio kao životna ili filozofska kategorija.
Komentarišući izrazito negativan odnos Evrope prema sarajevskom atentatoru, maloljetnom mladiću, Hercegovcu Gavrilu Principu, kao i vrlo sličan stav same Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u kojoj se na Principa gledalo kao na „provincijalca, fanatika, šovena“ i „igračku u rukama šefa Obaveštajnog odseka srbijanskog generalštaba, pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa“, Crnjanski (1966, IV: 133) kaže: “Evropa i sad još slavi ubice atinskog tiranina, Pizistrata, Harmodija i Aristogetona, u svojim školskim udžbenicima (ad usum delphini). Slavi i senatore Rima koji su ubili Julija Cezara. Međutim, za atentatora Sarajeva nije imala dobre reči, nikada. Pa i Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca nije bilo očarano tim svojim podanicima. Nije htelo dugo da dozvoli ni prenos kostiju tih atentatora.“
(Iz izlaganja na Međunarodnoj naučnoj konferenciji Prvi svetski rat u kulturi i bibliografiji / First World War in culture and bibliography, Beograd)
Galerija
Bonus video:
