Promišljanje odnosa filozofije i književnosti, podazumijeva istorijski i problemski pristup. Složenost njihovih unutrašnjih prožimanja, djelovanja i preplitanja govori u prilog osnovnoj tezi da je riječ o srodnim duhovnim djelatnostima, koje imaju za cilj da odgonetnu smisao čovjeka i njegovog postojanja. Zato nam je cilj da ispitamo njihove sličnosti i razlike: tematski, sadržajno i idejno, prema formalnim i unutrašnjim zakonitostima, tehnologiji i metodologiji pisanja. U tom kontekstu nalazimo da je filozofiji primarnije mišljenje o pojmovima i racionalnost u najopštijem značenju, dok je za književnost bitna kategorija stvaranje, slikovitost i imaginacija.
Obično se uzima da su pjesnici Bogom-nadahnuti u svom pjesničkom zanosu, dok su filozofi više usmjeravani naporima uma u procesu filozofskog mišljenja. U početku evropske civilizacije, u antičkom periodu, iz mythosa i logosa se rađaju i filozofija i umjetnost. Tako možemo govoriti o dva suštinska impulsa iz kojih se rađaju duhovne discipline, onom koji dolazi iz mitskog i onom iz logosa ili racionalnosti.
Prema tome, možemo smatrati da obije djelatnosti - i poezija i filozofija sadrže ljubav prema mudrosti. U zavisnosti da li preovladava pojmovno ili meraforičko odnosno logičko ili poetičko načelo možemo govoriti o njihovim različitim diskursima.
Ispitujući umjetnost i filozofiju u njihovim međusobnim vezama nalazimo brojne primjere koji svjedoče o suštinskoj povezanosti filozofskog i književnog teksta. U biti, fenomenološki pristup pruža nam najširi okvir za tumačenja, utoliko što ukazuje da se u različitim slojevima književnog teksta, nalaze jezički, lingvistički i književni elementi, dok su u duhovnim slojevima sadržana antropološka, egzistencijalna i filozofska značenja. Time ukazujemo na bitnu razliku filozofskog i književnog djela, utoliko što je filozofski tekst pisan kao pojmovno precizan i logičan, dok je za književnost karakterističan simbol, čija višeznačnost omogućuje gotovo beskonačnu mogućnst interpretacije. No, pored ove uopštene generalizacije, očigledno je da filozofi često koriste književne figure, metaforu i ironiju, paradoks, alegoriju i mit, kao što književnici posežu za filozofskim idejama poput Tomasa Manau “Čarobnom bregu“ ili filozofske proze Fjodora Dostojevskog.
U tom smislu važno mi je razotkrivati porijeklo, ali i dejstvo umjetničkog odnosnog filozofskog teksta. Ako uzmemo da je esencijalna osobina književnosti estetska vrijednost oličena u pojmu lijepog, onda je prirodna i njegova povezanost sa igrom, imaginacijom i stvaralaštvom. Filozofija, na drugoj strani, jeste nauka o umu i obraća se onom umnom u čovjeku, zato je njen iskaz pojam, a cilj saznanje ili istina. No, prema izvoru, iako možemo tvrditi da u korijenu filozofskog i poetičnog leži primarna težnja za tumačenjem i smislom, uočavamo da se odgovori uobličavaju različitim mogućnostima jezika. Kao proizvod nastaju djela u kojima više ili manje bituje racionalnost ili iracionalnost, zvučenje ili značenje. Najzad, i u svom dejstvu na primaoce filozofija se obraća onom umnom u čovjeku, književnost našoj uobrazilji i osjećanjima. Zato je njeno dejstvo čistije i jače, jer ima moć katarze najdubljih emocija i raspoloženja. Kada filozof, poput Platona u “Mitu o pećini“ koristi književni jezik ili to čine poput Sartra, Kjerkegora, Ničea, Jaspersa, njihov tekst postaje prijemčiviji, pa njegovo estetsko dejstvo pojačava pojmovno razumijevanje. Obrnuto, kada pjesnici upotrebljavaju filozofske ideje njihovo pjesništvo dobija veću estetsku vrijednost, pojačanu misaonom i idejnom podlogom.
U tom smislu Parmenid, Empedokle, Lukrecije su pjesnici filozofi kao što su Sartr, Kjerkegor i Niče filozofi-književnici, u zavisnosti da li je prisutno poetičko ili logičko načelo, simboličko ili pojmovno, fikcionalnost ili realnost, možemo govoriti o primarnoj formi filozofskog ili poetskog jezika.
Bez obzira što Bahtin saopštava da je u umjetnosti presudnija umjetnička vizija a ne filozofski pogled, radi se o unutrašnjem potencijalitetu filozofskog i literarnog teksta koji se može međusobno osnaživati idejno, stilski i jezički.
Osim toga, sud filozofa o umjetnosti predmet je ozbiljne filozofske refleksije, u okviru estetike; od prve poetike napisane u staroj Heladi iz pera njenog najvećeg filozofa Aristotela, do modernog estetičkog mišljenja Hajdegera, Umberta Eka, Sartra. I sam Aristotel odredio je vrijednosno tragediju kao najuzvišeniji književni žanr prema njenoj srodnosti sa filozofijom a ne istoriografijom. Umjetnost prikazuje ono univerzalno u ljudskom postojanju i pri tom svojstvu ona odražava ono što je opšte, a ne konkretne situacije.
U našoj književnosti, Petar II Petrović Njegoš, u svom najzrelijem pjesničkom djelu “Luči“ obrazložio je svoju estetičku koncepciju. Misao o lijepom, utemeljena je na platonizirajućem konceptu vanvremene ljepote, ideji lijepog koja se pokazuje u vidljivoj formi u prirodi i umjetnosti. Njegošev Bog je pjesnik, zanesen stvaralačkom poezijom “tvoritelnom zanjat poezijom“, pa je cjelokupni univerzum “opštega oca poezija“, odnosno tvorevina sa svojstvom uzvišene ljepote. Prema ovom, sam pjesnik je “tvorac mali najbliži božanstvu“, poietes, stvaralac čiji je jezik “dijalekt veličestva tvorca“. Njegoš je u duhu romantičarske tradicije iskazao misao o misiji pjesničkoj kao onoj djelatnosti u kojoj se prepliću ljudsko i božansko. Vjeran svom osnovnom konceptu o idealnom i materijalnom svijetu, odredio je smisao ljepote pa prema tome i pjesništva prema njegovoj metafizičkoj suštini.
(Kraj u narednom broju)
Bonus video:
