Samo Gospod naš zna meru neizrecive lepote ruske duše Ivan Bunjin, “Svetac”
Kada sam u Gugl ukucao “Sunčanica” na engleskom jeziku nije se pojavio nijedan kritički tekst u nekom od boljih, ali ni gorih filmskih magazina, kao niti bilo kakav izvještaj da je film bio prikazan na nekom boljem, ili gorem zapadnoevropskom filmskom festivalu. Izuzetak je Vikipedija na kojoj postoji kratak odlomak i siže radnje filma na engleskom jeziku, ali znamo da Vikipediju svako može da uređuje, pa je pravo pitanje ko je to zaista napisao. Otkuda da jedan od omiljenih ruskih i svjetskih reditelja, čiji su se novi filmovi željno iščekivali, pa makar oni bili i loši, biva naglo skrajnut?
Razlog za negativan odnos Zapada prema Mihalkovu nimalo nije slučajan i treba ga tražiti u činjenici da na početku filma kao oznaka mjesta dešavanja radnje stoji Jug Rusije, novembar 1920. godine. Naizgled obična rečenica, zbog današnje geopolitičke situacije, u sebi krije dobre osnove za polemiku. Pomenuti Jug Rusije u stvari je Krim, a ako uzmemo da je u Ukrajini u vrijeme objavljivanja filma bjesnio građanski rat i da je Rusija usljed dobro organizovanih vojnih operacija uspjela da povrati i osigura ovu vrlo važnu stratešku tačku, onda treba da nam je jasno zbog čega niko na Zapadu više ne želi, ili je možda bolje reći i ne može da gleda Mihalkova. Naizgled liberalani Zapad nikada ne prašta kada se neko usudi da zadire u prostor njegovog djelovanja i da se sukobi sa njegovom beskompromisnom željom širenja uticaja i moći. Stoga Mihalkov, koji zaista ponekad umije da daje nepromišljene i neumjesne izjave, ovog puta biva nepravedno osuđen na progonstvo samo zbog toga što želi da sačuva kolektivno pamćenje jednog naroda na neke protekle događaje. Time se odupire manipulativnoj želji Zapada da rekontekstualizuje istoriju i da je sašije po svojoj mjeri, što se ogleda i u lajtmotivu filma koji glasi: “Ovo je sočivo, i ako na to sočivo padne samo jedna dlaka, trunčica, čovjeka na fotografiji jednostavno nema. Čovjek se jednostavno briše iz istorije”. Zbog svega toga reditelja je zadesila slična egzilska sudbina kao i pisca kratke priče “Sunčanica”, prvog ruskog književnika nobelovca, Ivana Bunjina, po čijem je djelu i nastao film, koji je bio projteran iz Sovjetske Rusije. Iz ovog vidimo da na mjestu poput Zapada, koje se patvorno predstavlja kao uporište slobode i pravde, lako možemo pronaći odlike Staljinovog totalitarnog režima.
Ideja za film se razvila još sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, ali zbog veoma negativnog odnosa tadašnje komunističke vlasti prema Bunjinu, film je bilo nemoguće snimiti. Iako on nosi isti naslov kao i Bunjinova priča, reditelj je piščevo djelo upotrijebio samo kao bazičnu osnovu za građenje svog filma - Bunjinovo djelo tematizuje kratku ljubavnu epizodu sa putovanja parobrodom po Volgi između oficira kraljevske ruske vojske i jako lijepe i zanosne nepoznate žene. Mihalkov koristi ovu priču, kao i Bunjinov dnevnik “Prokleti dani”, za kostur oko kog će obmotati ostatak svog filma. Iz ovog slijedi da film “Sunčanica” nije samo puka reprodukcija i ekranizacija Bunjinovih nabrojanih djela, već da ima dosta izvorno Mihalkovljevih ideja. One se najviše ogledaju u postupku pravljenja oštrog kontrapunkta između onog što je bilo nekad i onog što predstavlja sadašnje vrijeme u filmu. Bunjinova priča čini dio filmske radnje koji je smješten u ne tako daleku prošlost (1907), u vrijeme prije Oktobarske revolucije i doba Carske Rusije, dok drugi dio (uslovno ga možemo nazvati Mihalkovljev dio prožet Bunjinovim sjećanjima i zapisima iz dnevnika) čine scene nakon kataklizme rojalista i vremena Crvenog terora u kojima glavne uloge imaju poraženi oficiri Bijele armije, među kojima se nalazi i Bunjinov poručnik, koji je kod Mihalkova dogurao do čina kapetana. Lik bezimenog kapetana provlači se u oba vremena i kroz razvoj njegovog karaktera, koji namjerno nije imenovan kako bi se dobilo na univerzalnosti predstavljene slike, gledaoci su u mogućnosti da prate i tok ruske istorije.
Pitanje koje najviše muči kapetana, a što je ujedno i glavno pitanje filma, jeste gdje je nestalo ono doba, prije Oktobarske revolucije, kada je on bio bezbrižno zaljubljeni poručnik, koji putuje parobrodom po Volgi. Mihalkov pronicljivo gradeći svoj film i lijepom metaforom sunčanice, koja je navodno odgovorna za sve socijalno-političke promene društva, postepeno odgovara na ovo pitanje. Dok su ruski oficiri vodili lagodan i raskošan život, zanemarivali su raspoloženje običnog naroda, koji se, podbunjen komunističkim agitatorima i teškim životom, vrlo lako odlučio na bunu i revoluciju. Film vjerodostojno ilustruje i otuđenje naroda od crkve usljed nezajažljive pohlepe popova, koji za jedno obično osveštavanje krstića traže i po deset rubalja.
Na kraju, kao zaključak nameće se da Rusima niko nije kriv, već da je njihova aristokratija svojom nepažnjom i nesmotrenošću, ali i indiferentnošću prema svojoj otadžbini, otisnula svoju državu u propast. Bilo bi lijepo uporediti veoma uspješne metaforične scene iz, meni lično najdražeg Mihalkovljevog filma, “Kod kuće među strancima, stranac među svojima” (1974), u kojima se vidi kako jedna kočija, koja može da predstavlja i rusku carevinu, biva otisnuta niz padinu i prevrnuta, sa scenom iz “Sunčanice”, kada se kolijevka otiskuje niz čuveno stepenište u Odesi. Mihalkov tako pravi i lijep omaž Sergeju Ejzenštajnu i njegovom nijemom filmu “Oklopnjača Potemkin” (1925), tako što ključne i najbolje scene filma smiješta na istu lokaciju gde je i Ejzenštajn snimao svoj nijemi klasik
Takođe, “Sunčanica” se može uporediti i sa vrhunskim ostvarenjem Aleksandra Sokurova, snimljenim u samo jednom kadru, “Ruska barka” (2002), u kom su tri vijeka ruske carske istorije smještena na ploveći brod. Ako uzmemo da brod kod Sokurova simbolički predstavlja jedan hermetično-izolovan prostor, koji treba da sačuva uspomene na rusko carstvo, onda potapanje oronulog broda prepunog bijelih vojnika, koji pjevaju liturgijsku pjesmu, kod Mihalkova jasno simbolizuje želju crvenih da sve ono što je bilo prije njih izbrišu i gurnu na dno Crnog mora.
Bunjin se bolje snašao u melodrami od Mihalkova
Jedino mjesto gdje se Mihalkov spotakao i gdje nije uspio da održi konstantu jesu pojedine melodramske i patetične scene između oficira i nepoznate crnke, koje je Bunjin u svojoj priči daleko uspješnije riješio.
Praveći ponovo jednu nostalgičano-emotivnu dramu čija je radnja smještena u carsko i komunističko doba, reditelj ne odstupa od provjerene paradigme, koja mu je donijela mnoštvo filmskih nagrada i planetarnu priznatost i slavu. Svakako, odmah treba napomenuti da film “Sunčanica” nije svojim kvalitetom ekvivalent najboljim Mihalkovljevim ostvarenjima sa sličnom tematikom poput filmova “Kod kuće među strancima, stranac među svojima” (1974), “Nezavršeni komad za mehanički pijanino” (1977), “Varljivo sunce” (1994) i “Sibirski berberin” (1998). Ali, iako nije dostigla savršenstvo prethodno pomenutih filmova, činjenica je da je “Sunčanica” još jedan dobar i uspio Mihalkovljev film.
Bonus video:
