Čim je stigao na Menhetn sa suprugom i dvogodišnjim sinom, 33-godišnji Gabrijel Garsija Markes položio je 200 dolara za mjesec dana boravka u hotelu “Vebster” i potpuno se posvetio radu na sebi i karijeri profesionalnog pisca. Nije imao pojma da ga Federalni biro za istrage (FBI), posmatra.
Godina je bila 1961, a Dž. Edgar Huverov FBI tiho je otvorio povjerljivi dosije mršavog, brkatog Kolumbijca. U taj dosije slivali su se podaci tokom naredne 24 godine, čak i nakon što je Garsija Markes postao intiman sa svjetskim liderima i dobio Nobelovu nagradu za svoje magične romane o Latinskoj Americi.
Postojanje ovog dosijea bilo je tajna sve do sada.
Razlog zašto je FBI pratio Markesa ostaje nejasan, ali pisac je u SAD prvobitno otputovao da pomogne u osnivanje informativnog servisa kubanske vlade; tokom kasnijih godina, profilisao se kao istaknuti ljevičar i prijatelj Kube i Fidela Kastra. FBI se i nije baš snašao u svom upadu u književi svijet, prvobitno misleći da je ime pisca Hoze i pogrešno zaveo svoje povjerljive obavještajne podatke pod imenom Hoze Garsija Markes.
Kasnije, kada je zvaničnik FBI nastojao da ažurira fotografiju u tajnom dosijeu, agent je jednostavno kopirao prašnjavu koricu jednog najprodavanijih Markesovih romana i prilijepio portret u dosije sa oznakom “tajna”.
Agenti su se rugali Markesovom ograničenom znanju engleskog, a dosije je preplavljen profilima pisca objavljenim u magazinu “Tajm”, “Njujork tajmsu” i publikacijama na španskom jeziku. U jednom članku iz 1982. godine iz “Njuzdeja”, o Markesu kao dobitniku Nobelove nagrade za književnost, agent je podvukao dio koji pisca opisuje kao “bliskog prijatelja Fidela Kastra”.
FBI je nedavno skinuo oznaku povjerljivosti i objavio 137 stranica dosijea nobelovca na zahtjev “Vašington posta”. Međutim, zadržali su dodatne 133 stranice, ostavljujući i dalje nejasnim razlog interesovanja te bezbjednosne agencije za pisca. Ali vijest o postojanju dosijea svrstava Garsiju Markesa u probrano društvo Ernesta Hemingveja, Džona Stajnbeka, Karlosa Fuentesa, Čarlsa Bukovskog i drugih priznatih pisaca koje je Huverov FBI pomno pratio za svoje potrebe, kao dio ogromne akcije domaćeg nadzora, najčešće bez ikakvih dokaza o bilo kakvom nedjelu. U Markesovom dosijeu ne postoje zapisi koji naznačavaju da je Biro ikada otvorio krivičnu istragu protiv njega.
Među prvim unosima u dosije FBI o Garsiji Markesu je zabilješka od 8. februara 1961, direktna naredba direktora Biroa Dž. Edgara Huvera, koja kaže da se, “u slučaju da pisac uđe u SAD radi bilo koje svrhe, odmah treba posavjetovati sa Biroom”.
Druga stavka iz istog dana ističe vezu Markesa sa “Prensa Latina”, novinskim servisom za koji je FBI proocijenio da “uključuje veliki broj komunista i njihovih simpatizera”.
Dva mjeseca kasnije, Markesovom dosijeu dodata je bilješka u kojoj agent kaže da “vjeruje da ime pisca možda i da ne bi moralo da bude Hoze (to je bio njegov srednje ime, i nikada ga nije koristio, objasnio je njegov sin). Agenti nalaze kao pomena vrijedno da Markes, koji je pokrivao suđenje Kubancu optuženom za ubistvo 1961. godine, ”ima izuzetan problem sa engleskim jezikom”.
“Zbog toga, Garsija Markes je u nezavidnom položaju kada pokriva događaje iz sudnice”, stoji u zabilješci.
Na spisku napravljenom sa ciljem da se pomogne da se fizički identifikuju osobe od interesa, agenti FBI opisali su Markesa kao čovjeka visokog oko 165 cm, nejake građe i mršavog lica (tokom narednih godina kasnije oni će promijeniti opis u “zdepast”). Pod rubrikom “posebnost”, u dosijeu kratko stoji: “nosi brkove”.
Agenti FBI nisu zaboravili da zabilježe i da porodica iz Kolumbije nije imala posjetilaca u hotelu “Vebster”, gdje je stanovala.
U aprilu 1961. godine, jedan od agenta poslao je Huveru u povjerljivoj komunikaciji obavještavanje da je pustio u opticaj po agenciji devet primjeraka memoranduma sa procjenom Garsije Markesa, i da kancelarija u Njujorku otvara zvanični dosije tadašnjeg novinara. Podaci iz povjerljivih dokumenata ukazuju da je Garsija Markes rođen 6. marta 1928. godine, iako drugi izvori ukazuju da je rođen 1927. Njegov sin je objasnio da je u ovom slučaju FBI bio u pravu: greška u pisanju na prvom pasošu pisca zakomplikuovala je zauvijek priču oko njegove godine rođenja.
Gabrijel Garsija Markes, od milošte Gabo, bio je pisac, novinar, dramaturg, i student političke istorije. Postao je kulturna ikona stvaranjem svoje osobene i bogate mješavine književnog realizma koji kombinuje odvažnost i fantaziju u nizu priznatih romana - “Ljubav u doba kolere” i “Stotinu godina samoće”, “Pukovniku nema ko da piše”, “Jesen patrijarha”...
Kako mu je slava i popularnost rasla, Markes je postao prijatelj sa brojnim međunarodnim velikodostojnicima, uključujući francuskog predsjednika Fransoa Miterana i američkog predsjednika Bila Klintona. Garsija Markes je posjetio Bijelu kuću nekoliko puta za vrijeme Klintonovog mandata; predsjednik je prvi put pročitao “Stotinu godina” još na fakultetu i smatrao ga možda i omiljenim romanom.
Garsija Markes umro je 17. aprila 2014, u svom domu u Meksiko Sitiju, u 87. godini. U to vrijeme, predsjednik Barak Obama nazvao je Markesa “predstavnikom i glasom naroda obje Amerike”.
Markesov dosije samo je jedan od mnogih u dugoj istoriji FBI nadzora koji je obuhvatao političare, umjetnike i pisce.
Ranije je objelodanjen pedantno vođeni FBI dosije o svim aspektima života pisca Normana Majlera. Agenti su ispitali njegove prijatelje, napravili preciznu evidenciju na osnovu njegovog pasoša, pažljivo prelistali njegove najprodavanije knjige i proširili njegovu sliku među doušnicima. Vodili su evidenciju o njegovim nastupima na konferencijama i u TV emisijama, pratili ko je dobio čestitku za Božić od njega i više puta pokucali na piščeva vrata prerušeni u dostavljače.
Agenti su čak stvarali vlastite recenzije Majlerovih knjiga. Jedna takva “kritika” Majlerove knjige “Majami i opsada Čikaga” iz 1969. godine, navodi da je “napisana u njegovom uobičajenom opscenom i gorkom stilu”.
Nedovoljno radikalan za Kubance
Markesov stariji sin, Rodrigo Garsija, izjavio je da je porodica imala nagovještaj da je FBI je nadzirao njegovog oca. Ali on, koji danas radi kao filmski i televizijski producent u Los Anđelesu, nije bio iznenađen.
“S obzirom na činjenicu da je ovaj Kolumbijac u Njujorku otvarao kubansku novinsku agenciju, bilo bi neobično da uporedo nije i špijunirao”, rekao je on.
Rodrigo Garsija rekao je da je njegov otac više puta govorio o vremenu 1960. ili 1961. godine, kada je, vraćajući se kući poslije završenog radnog dana, shvatio da ga prate dva muškarca koja su komunicirala zviždukom.
“Prirodna pretpostavka u to vrijeme bilo je da rade za Kubance ili za CIA”, smatra Markesov sin.
Ironija je, rekao je Garsija, što je njegov otac otpušten iz “Prensa Latina”, državne novinske agencije Kube, poslije samo nekoliko mjeseci jer su smatrali da je “nedovoljno radikalan”.
“Na Kubi je u to vrijeme bilo pomalo previranja i borbe za vlast”, rekao je Rodrigo Garsija.
“Moj otac nije bio komunista sa članskom kartom. U stvari, on je objavio neke članke o svojim putovanjima po socijalističkim zemljama, koje su izazvale različite komentare. Dakle, on na Kubi nije smatran pravim komunistom, pa je izgubio posao”.
“Moj otac nikada nije pripadao nijednoj političkoj organizaciji”, tvrdi Rodrigo Garsija.
Kako je nobelovac spasao život Fidelu Kastru
U „Bilješkama vašeg drugara” (9. jul 2008), Fidel Kastro je napisao o prijateljstvu sa Markesom više nego što se znalo do tada.
Odlučio sam da se odmorim, piše Kastro, i da se sastanem sa Gabom i njegovom ženom Mersedes Barča, koji su u posjeti Kubi do jedanaestog (jula). „Tako sam želio da s njima porazgovaram, da se prisjetimo nekih detalja iz našeg gotovo poluvjekovnog iskrenog prijateljstva. Naša novinska agencija je na preporuku Čea (Če Gevara) tek bila rođena, i uposlila je, među ostalim, skromnog kolumbijskog novinara po imenu Gabrijel Garsija Markes. Ni na kraj pameti ni 'Prensi Latini', ni Gabu, nije tada bilo da će ovaj sin poštanskog službenika sahranjenog na plantažama banana Jenki kompanije biti dobitnik Nobelove nagrade.”
Pišući o Garsiji Markesu, Kastro priznaje da je na početku njihovog poznanstva „gajio izvjesne predrasude o ovom intelektualcu sa čudovišnim osjećajem za fantaziju”. Nisam tada ni sanjao koliko realizma čuči u njegovom duhu, dodaje on.
Naše prijateljstvo, piše Kastro, njegovano je tolikih godina, potkrepljivano stotinama razgovara, „koji su uvijek bili meni izuzetno prijatni”: „Razgovor sa Garsijom Markesom i Mersedes, kad god bi došli na Kubu, a to se uvijek dešavalo češće nego jednom godišnje, imao je ljekovito dejstvo s obzirom na ogromne tenzije, nesvjesne ali stalne, kojima sam kao lider kubanske revolucije bio izložen.
Kastro se u digresiji vraća u Kolumbiju, gdje mu je prilikom iberoameričkog samita Garsija Markes „spasao život”. Poslije zvaničnih susreta, domaćini su organizovali obilazak stare Kartahene u kočijama. Službenici zaduženi za bezbijednost rekli su Kastru da ne bi bilo preporučljivo da on krene u takvu turu.
Mislio je da je njihova zabrinutost neosnovana, iako je, kako kaže „uvijek poštovao profesionalce i sarađivao sa bezbednjacima”. Gabo je stajao tu blizu, pa ga je u šali Kastro pozvao: „Popni se s nama u ovu kočiju, da ne počnu da pucaju.” Tako je i uradio, a Kastro je još stigao da dovikne Mersedes:
„Bićeš najmlađa udovica.” Kasnije se ispostavilo da su snajperisti raspoređeni po okolnim zidinama odustali, jer im je „Gabo zaklonio metu”. „Juče, za vrijeme našeg razgovora, sjetio sam se te epizode, i zamolio sam njega i Mersedes, koja je olimpijski šampion u pamćenju činjenica i brojeva, da se prisjete niza događaja, na Kubi i u inostranstvu, kojima smo zajedno prisustvovali, piše Kastro i dodaje da je djelove ovog susreta filmovala jedna kubanska filmografska ekipa.
Špijuniranje odvelo Ernesta Hemingveja u depresiju i smrt
Američke obavještajne službe odigrale su značajnu i neslavnu ulogu u životu Ernesta Hemingveja. Posljednjih godina života, ozbiljno oštećenog zdravlja, Hemingvej je postao depresivan zbog navodnog špijuniranja.
Blizak piščev prijatelj i saradnik Aron Edvard Hočner tvrdio je da se Hemingvej ubio jer ga je konstantno pratio FBI. On je tvrdio da je Federalni biro za istrage posmatrao dobitnika Nobelove nagrade zbog sumnje da je u kontaktu s Kubom i Fidelom Kastrom.
“To je znatno doprinijelo njegovoj patnji i dovelo ga do samoubistva”, istakao je Hočner.
On je za “Njujork tajms” izjavio da je, nažalost, pogrešno procijenio strahove koje je njegov prijatelj imao povodom federalne istrage, a koji su odbačeni godinama nakon njegove smrti. Kao opravdanje navodi se da je pisac bio paranoičan. FBI je 1983. godine objavio dosije o Hemingveju na 127 strana, koji je napisan 1940. godine.
Kako je rečeno, agent Edgar Huver veoma se zainteresovao za piščev slučaj, te je svakodnevno pratio svaki njegov korak. Hočner je kazao da je sreo Ernesta u novembru 1960. godine na željezničkoj stanici u Ajdahu. Pisac je krenuo da lovi fazane s prijateljem, vojvodom Makmulenom.
Hemingvej se u to vrijeme borio da završi posljednji projekat. On se požalio prijatelju da ga federalci prate, to jest da ih ma svugde. Čak su provjeravali i stanje na njegovom bankovnom računu kako bi imali uvid koliko novca troši.
“Proživljavam najgori pakao. Svakodnevno me posmatraju i sve su ozvučili. Zato se vozim vojvodinim, a ne svojim kolima. Ne smijem ni telefon da koristim, jer mi prisluškuju sve pozive”, kazao je Hemingvej.
Kasnije tog mjeseca odveli su ga u psihijatrijsku ustanovu u Minesoti, gdje je podvrgnut tretmanu električnim šokovima. Pokušao je da se ubije nekoliko puta prije nego što su ga otpustili iz bolnice.
Nekoliko dana pošto se vratio u svoju kuću u Kečumu, pucao je sebi u glavu iz omiljenog pištolja. Imao je 61 godinu kad se ubio.
“Godinama pokušavam da ustanovim je li strah mog prijatelja Ernesta opravdan. Pročitao sam njegov dosije koji je objavio FBI, i tek sad shvatam da je pisac bio u pravu. Vjerujem da je znao da ga nadziru, što je doprinijelo njegovom ludilu i samoubistvu”, rekao je Hočner, autor knjige “Papa Hemingvej”.
Bonus video:
