Cetinje me je uvijek fasciniralo - jednako kao prilikom moje prve posjete prije dvadeset i pet godina, kao i tokom kasnijih posjeta. I ne postoji prilika kojom bih se radije vratio u Cetinje, nego ova večeras - da govorimo o Danilu Kišu u Nacionalnoj biblioteci, pored kolekcije knjiga, uz koju je on kao mladić proveo tako mnogo vremena.
Kišovo djelo, kao sto znamo, ne može se asimilirati ili identificirati sa samo jednom teritorijom ili nacijom - niti sa nečim manjim od Evrope u cjelosti, koju je on zvao “naša evropska matrica”, fraza koja otkriva i zamišlja cijelu Evropu kao hraniteljsku i kreativnu sredinu.
On je vjerovao da piščeva primarna lojalnost treba biti lojalnost njegovom zanatu ili pozivu, umjetnosti i tradiciji iza te umjetnosti, te precima, čiji rad predstavlja nasljeđe i povijest te umjetnosti ili zanata. Sjećamo se i njegove kritike pisaca koji “svoju nacionalnu pripadnost smatraju svojom duhovnom prćijom, kao da se pisac može roditi sa lozom, kao da se kulturna tradicija može posisati sa majčinim mlekom, kao da se duhovno plemstvo ne ostvaruje jedino duhom.”
Daleko od toga da se etnički nasljeđuje, prava veza s književnom tradicijom mora da se ostvari - vjerovao je Kiš, kao što su i T.S. Eliot i Borhes vjerovali prije njega. Kratko rečeno, Kišov rad pripada literaturi i nama. Svakom od nas, njegovih čitalaca.
A sada bih želio nešto reći o mjestu Crne Gore u njegovom pisanju. Crna Gora je prisutna u njegove četiri knjige, svaki put opisana u drugačijem stilu i svaki put vezana uz nekog člana njegove obitelji. Dozvolite mi da nešto kažem o svakom od tih pojavljivanja.
U romanu Bašta, pepeo, nakon očevog nestanka, Andi sluša majčine priče o Crnoj Gori “u bledom sjaju uljanice”, dok kiša šiba njihovu kućicu, tako da njihova fizička zatvorenost predstavlja kontrast s beskrajnim dosezima jezika i imaginacije.
“Tada bi mi ona pričala, u dugom lirskom monologu, istoriju svog detinjstva među smokvama i narandžama, idealizovano neko detinjstvo kao u biblijskim pričama, jer i tu su, kao i u Bibliji, pasle zlatorune ovce i njakala magarad, a smokva je bila izabrano voće. Moja je majka pokušavala da bajkama jesenjih kiša suprotstavi svoju sopstvenu legendu, situiranu u prostoru i vremenu, pa mi je, kao dokaz, donosila kartu sveta na kojoj bi mi vrhom svoje pleteće igle označavala tu Arkadiju, taj sunčani Eldorado njenog idealizovanog detinjstva, tu ozarenu Maslinovu goru, taj Montenegro.”
Majčine priče, zapravo su bajke, i predstavljaju jedan od najnježnijih i najdirljivijih dijelova njegove knjige, u kojima je naracija nagrađujuće složena na način tipičan za Kiša. Majka je daleko od domovine, jedva preživljava u stranoj zemlji. Ona izražava veliku romantičnu nostalgiju za svojim rodnim mjestom, za tu “oazu među planinama i stenama” gdje se mi susrećemo večeras. Sin slavi majku, prenoseći njene čeznje u njegove čitaoce.
Sljedeći je Peščanik, gdje je u sedmom poglavlju,koje nam nudi superiornu i nezaboravnu kreaciju ili utjelovljenje uma na kraju svojih snaga, um paraliziran strahom i slutnjom. Dešavanja su u maloj luci, u Bokoj Kotorskoj, gdje su se E.S i njegova familija zaustavili. Godina je, kao sto ćemo saznati kasnije, 1939. Priča registrira fenomene svijeta, rastrojeno, forenzički. “U iskidanim, krivudavim linijama gde se spajaju kopno i more, naziru se duboki fjordovi i zalivi, a između njih oštre stenovite planine.”
Čitamo i o “malecnim kućama zbijenim na gomilu, shematičnim” na horizontu, pa kako se ispod stupa dimnjaka diže “crn konac dima pravo uvis”, o rumenom odrazu sunca na staklenoj fasadi neke fabrike, te o molu s kamenim svjetionikom na kraju. Lako možemo uočiti kontrast između očeve otuđenosti od krajolika Boke u Peščaniku i majčine bliskosti s krajolikom u Cetinju u Bašti, pepeo.
Treće je događanje u Grobnici za Borisa Davidoviča. Na zadnjoj stranici knjige, Kiš seli priču u Cetinje. Nakon putovanja iz Bukovine u Irsku i Španiju, potom Mađarsku, Gruziju, Rusiju, Sibir i Kazahstan, čitalac se, na kraju, nalazi u Crnoj Gori. Sovjetski pisac Darmolatov dolazi ovdje da učestvuje u proslavi stogodišnjice Gorskog vijenca u ljeto hiljadu devetsto četrdeset i sedme.
Pisac primjećuje: ‘kako se Darmolatov koprca u visokoj, asketskoj stolici Njegoševoj’.
Ali se potom povlači, jer on zna da će njegov ujak, koji je “čuvar muzejskih trezora”, intervenirati i time izazvati “skandal”.
Izbor Crne Gore u završnoj sceni povezuje Rusku ili Sovjetsku dimenziju knjige s Kišovom domovinom i aludira na patnje koje ce uskoro uslijediti Staljinovim izbacivanjem Jugoslavije iz Informburoa.
Prisustvo familije u ovom jako politiziranom poglavlju, predstavlja taj neimenovani ujak, koji je zapravo Risto Dragićević. Koliko je meni poznato, on neće postati muzejski direktor prije 1949, ali čija reputacija i integritet već su bili dobro znani. Risto Dragićević je implicitni kontrast Darmolatovu: njegova intelektualna hrabrost i poštovanje istine predstavljaju izravni kontrast fiktivnim pjesnikovim kompromisima i taštini. Po meni, njegovo uključivanje ovdje je i privatno priznanje čovjeku koji je dao Kišu i familiji spasenje, šansu za novi život, i čija su biblioteka i intelektualni principi bili od odlučujućeg značenja za tog mladog čovjeka.
Četvrto i posljednje događanje je u Času anatomije, gdje se Kiš sjeća božićnih rituala u kući Dragićevića: “U kući moga dede s biblijskim imenom Jakov, na Cetinju, unosio sam badnjak kao ‘muška glava u kući’, pod beše posut slamom, a moja me tetka blagosiljala šećerom i orasima, i krstila se i metanisala, i izgovarala čarobne reči blagoslova, magijske formule na staroslovenskom…”, i tako dalje. Taj je pasus unikatno Kišovo pisanje o domu, netaknuto ironijom.
Ironija se vraća sa sjećanjem na patriotske i nacionalističke mitove o Croj Gori koje ga je okruživalo u Cetinju: “Turcima su letele glave kao klasje (moj deda se zbilja borio na Tarabošu, 1912-13), konji su rzali kao kod Homera, Hrišćanin je gonio Nekrsta, sve do Skadra a i preko Skadra, a onda se tu jelo i pilo, u slavlje pobede ... sve junak do junaka, Crnu Goru i sedmero brda nikad Turci nijesu poharali, nikad pokorili…” i tako dalje. Taj lirski, nepasionirani patriotski ton je duboko komičan, a ta komedija je - nota bene - veoma nalik Džojsovoj.
Jako je značajno da je komedija jedan od elemenata u tri od četiri gore spomenutih pasusa. To je više od slučajnosti. Između stvari koje je Kiš očajnički trebao kad je 1947. godine stigao ovdje, bio je i osjećaj životnih komičnih mogućnosti. Zajedno s drugim darovima, Cetinje mu je i to dalo.
Ti pasusi pokazuju kako je Crna Gora prisutna u Kišovim knjigama. A ipak, ipak: nekoliko stranica nije tako mnogo kad je u pitanju takozvani autobiografski pisac kao sto je Kiš. Zašto nema više Crne Gore u njegovim radovima? Mi znamo kako je on namjeravao napisati roman s radnjom smješenom u Cetinju. Na žalost, to se nije ostvarilo.
(18. avgust 2015, CNB Đurđe Crnojević, Cetinje; kraj naredne subote)
Bonus video:
