Primamljivo je pomisliti da književna veličina daje neku vrstu besmrtnosti, ali tužna istina je da čak velika djela mogu usput nestati, kao žrtve truleži, požara ili jednostavno gubitka interesa.
Bezbroj izgubljenih radova u potpunosti je zaboravljeno, ali stotine ostaju poznate, uprkos odsustvu. Ova vrsta gubitka postoji možda i u našoj kulturnoj baštini - kad bi se ispostavilo kao tačno da je Petar Petrović Njegoš navodno napisao i drugi dio “Gorskog vijenca” sa šaljivim zgodama Vuka Mićunovića i vojvode Draška u Mlecima.
Evo osam od najpoznatijih primjera iz “nestali, ali nezaboravljeni” žanra svjetske književnosti.
1. Homerov “Margit”
Autor “Ilijade” i “Odiseje” postavio je temelje grčke književnosti i epskom pristupu vojnoj istoriji i putopisima.
Pored Ilijade i Odiseje, Homer je autor, vjeruje se, i trećeg, šaljivog epa, koji se zvao “Margit” ili, u prevodu, Budala. O njegovom junaku Margitu zna se toliko da mu je nedostajalo Ahilove hrabrosti i Odisejevog lukavstva, te da je bio iz bogate porodice, da nije umio da računa s brojevima većim od pet, da nije znao ni da li su ga u stomaku nosili majka ili otac, i da je prve bračne noći ispao magarac jer nije smio da pipne ženu plašeći se da ga ova poslije ne tuži roditeljima... Pjesmu je činilo niz pikarskih priča o Margitovim budalaštinama, a Aristotel ju je smatrao jednako vrijednom kao i druga dva Homerova djela.
Aristotel u “Poetici” kaže da „kako Ilijada i Odiseja stoje prema tragediji, tako Margit stoji prema komediji", te da je Homer u Margitu dao dramski oblik smiješnom. Ali, nažalost, ne znamo šta bi bila definicija smiješnog, s obzirom na to da je drugi dio Aristotelove “Poetike”, koji je bio posvećen komediji, izgubljen.
U romanu ”Ime ruže” Umberto Eko bavi se sudbinom ove knjige: “Svaka Aristotelova knjiga uništila je dio znanja koje je hrišćanstvo vjekovima prikupljalo”, kaže starešina čuvene manastirske biblioteke, i zato su, od svih zabranjenih knjiga, samo stranice Poetike 2 bile premazane otrovom pa ih je bilo nemoguće prepisati. “Toliki je bio strah od smijeha”, kaže Eko.
2. Jongl enciklopedija
Između 1403. i 1407. više od 2.000 naučnika bilo je okupljeno u glavnom gradu dinastije Ming, Nanđingu da radi na najvećem književnom projektu ikada u Kini. Jongl enciklopedija ili “Jongl dadian”, što se može prevesti i kao “velika norma ere Jongl“, nazvana je po trećem caru iz dinastije Ming.
Jongl je bio jedan od najvećih kineskih careva svih vremena. Najugledniji kineski naučnici tog vremena vršili su rigoroznu selekciju građe. Poslije skoro godinu i po dana odnijeli su caru na uvid ono što su uradili. Veoma zahtjevni car ih je odbio i imenovao novi uređivački odbor.
Pored literarnih, tu su bili i članci iz domena religije, astronomije, geografije, istorije, filozofije, umjetnosti, medicine... Sistematizovani su i konfučijanski tekstovi, u to vrijeme smatrani svetim. Kada je enciklopedija završena 1408. godine, imala je skoro 23.000 odjeljaka i nevjerovatnih 11.000 tomova - ručno pisanih. Zauzimala je prostor od čak 40 kubnih metara. Originalni rukopis izgubljen je do kraja 17. vijeka. Tokom 1860. većina jedinog rukopisnog primjerka izgubljena je za vrijeme pljački i paljevina Pekinga koje su izvele anglo-francuske snage tokom Drugog opijumskog rata. Nakon izbijanja Bokserskog ustanka u ljeto 1900. godine, kineski ustanici greškom su zapalili Hanlin akademiju i carsku biblioteku gdje se nalazila preostala kopija enciklopedije.
Nakon što su Kinezi uništili sopstveno veličanstveno djelo, spasen je manji dio enciklopedije čiji su djelovi rasuti po čitavom svijetu. Srećom, spriječeno je da izgori nekoliko stotina tomova.
3. Kodeksi Asteka i Maja
Jedan od neobičnih vidova plijena svakog osvajanja je mogućnost da se izbriše ili prepravi istorija osvojenih naroda. Kada je četvrti car Asteka, Ikoatl, koristeći vojni savez pokušao da konsoliduje imperiju 1426, naredio je, kako se smatra, uništavanje svih prethodnih istorijskih zapisa, da bi bolje promovisao čistu priču o porijeklu i vlasti Asteka. U Jukatanu, u Meksiku, 136 godina kasnije, predstavnik drugačijeg vrste osvajača učinio je sličnu stvar.
Godine 1562. Dijego de Landa, lider franjevačkog reda u Jukatanu, naredio je uništavanje hiljada vjerskih i istorijskih artefakata Maja, uključujući najmanje 27 hijeroglifskih rukopisa. Landa je vidio svoja naređenja kao inkviziciju u vidu jednog čovjeka koja će “očistiti” Maje od njihove stare vjerske prakse. Ironično, većina od onog malo što znamo o istoriji i religiji Maja potiče iz knjige koju Landa napisao da bi se izdržavao nakon što je poslat kući u Španiji po kazni zbog svojih nedozvoljenih postupaka.
Katoličkom pogomu izmakle su samo tri knjige, zvane kodeksi Maja. Poznati su danas kao madridski, drezdenski i pariski kodeks. Pojavljuju se ponekad i djelovi drugih uništenih kodeksa. Dešifrovanje sada izgubljenog jezika Maja postao je dug i mukotrpan posao. Neki elementi su dešifrovani krajem XIX i početkom XX vijeka. Do kraja XX vijeka većina tekstova Maja je dešifrovana.
4. Izgubljeni Šekspir
Šekspirovih sačuvanih i potvrđeno njegovih drama ima 36, opus koji je ostavio veliki trag u engleskom jeziku i književnosti. Ali dva 400 godina stara komada papira sugerišu da su možda postojala još dva Šekspirova komada do sada izgubljena za istoriju.
Godine 1598. lista onda sačuvanih djela Šekspira obuhvata je i komediju pod nazivom “Love’s Labour’s Won”. Mnogi naučnici pretpostavljali su da je to jednostavno alternativni naslov za “Ukroćenu goropad”. Ali fragment iz 1603, otkriven mnogo kasnije, uključuje oba naslova. Slična misterija okružuje i komad pod nazivom “Cardenio”, za koji se vjeruje da su zajedno napisali Šekspir i Džon Flečer i predstavili ga u junu 1613. Da je i postojao, “Cardenio” je vjerovatno zasnovan na sporednoj priči romana “Don Kihot” Migel de Servantesa, koja se pojavila u engleskom prevodu godinu dana ranije - stvarajući izazovnu priliku za narativnu mješavinu dvojice najvećih književnih umova svog doba, koji su umrli istog dana.
5. Memoari lorda Bajrona
Džordž Gordon, lord Bajron, bio je suštinski pjesnik ere romantizma, koji je pisao i živio strasno, sa mnogo emocija i želje za avanturom. Bajron je 1816. pobjegao od montiranog skandala i raspada braka da provede ostatak života u otmenom izgnanstvu širom Evrope, baveći se površno spoljnim poslovima u oba značenja termina (imao je veze sa nizom žena u Italiji, da bi, na kraju, umro od groznice 1824, pomažući grčke revolucionare u borbi protiv Otomanskog carstva).
Osam godina prije smrti, Bajron je povjerio svom prijatelju Tomasu Moru svoju autobiografiju, na 78 listova rukopisa. Danima nakon što je vijest o Bajronovoj smrti stigla u Englesku, Mor je, zajedno sa uglednim izdavačem Džonom Marijem i još jednim prijateljem (sa odobrenjem supruge) odlučio da uništi Bajronovu autobiografiju, spaljujući je u u Marejevom kaminu u Londonu. Njih dvojica su tvrdili da su tako postupili da bi spasli Bajrona i njegovu porodicu skandala, iako sam Bajron je pisao Mariju o rukopisu, tvrdeći da je “izostavio sve svoje ljubavi (osim na opšti način) i mnoge druge od najvažnijih stvari (jer ne želi da ugrožavaju druge ljude)”. Bajron je, međutim, Mariju tom prilikom obećao “detaljan izvještaj o svom braku i njegovim posljedicama, što je vjerovatno ono što njegova udovica nije željela da ikada ugleda svjetlost dana.
6. Gogoljeve "Mrtve duše", drugi dio
Najpotresnije samospaljivanje u istoriji svjetske književnosti svakao je uništavanje drugog dijela “Mrtvih duša”.
Nikolaj Vasiljevič Gogolj radio je na njima skoro deset godina i prvi dio je, prema njegovim riječima, trebalo da bude samo „doksat uz dvorac koji je planiran u kolosalnim razmjerama”. U mračnom zapletu dostojnom vrsti ruskog romana čiji je bio začetnik, Gogolj je uništio drugi dio svog možda najvećeg djela, pod uticajem svog duhovnika koji ga je ubijedio da je sve što je stvorio bilo izraz zla. Pisac je pozvao slugu da upali vatru. Jedan po jedan, listove je gutao plamen. Pošto je sve bilo gotovo, prekrstio se, poljubio užasnutog mladića u čelo i srušio se jecajući. Gogoljev roman iz 1842. godine, “Mrtve duše”, koji prikazuje čovjeka koji tumara po ukrajinskim selima i otkupljuje zakonska prava na preminule kmetove kao dio šeme - prevare za bogaćenje preko noći, smatra se jednim od najvažnijih ruskih romana 19. vijeka.
Nakon spaljivanja gotovo kompletnog nastavka “Mrtvih duša”, Gogolj je odmah zažalio i pao u duboki očaj, odbijajući hranu sve do smrti, devet dana kasnije, 4. marta 1852.
7. Hemingvejev izgubljeni i (nađeni) prtljag
U decembru 1922, Hemingvejeva prva supruga, Hedli, ostavila je svoj prtljag bez nadzora u vozu na nekoliko sekundi; kada se vratila, kofer u kojem su bili gotovo svi neobjavljeni zapisi njenog supruga bio je ukraden. Hemingvej je sam požurio u Pariz u uzaludnom pokušaju da povrati izgubljene rukopise, koji su sadržili gotovo kompletan roman zasnovan na njegovim iskustvima u Prvom svjetskom ratu. Njegov rani rad je izgubljen - bio je to odmor od prošlosti pa neki književni kritičari misle da je to zapravo podstaklo njegovu kreativnost tokom decenija koje su uslijedile.
Godine 1956. ostarjeli Hemingvej imao je više sreće sa izgubljenim prtljagom kada je pronašao dva sanduka koje je ostavio na čuvanje u podrumu pariskog “Rica”. Sanduci su sadržali bilješke i skice njegovih iskustava u Parizu krajem 1920-ih iz kojih će na kraju proizaći Hemingvejevi posthumni memoari “Pokretni praznik”, objavljeni 1964. godine.
8. “Double Exposure” Silvije Plat
Kada je američka pjesnikinja i romanopisac Silvija Plat oduzela sebi život u 30. godinij, ostavila je za sobom brojne pjesme i rukopise, kao i dvoje male djece i otuđenog muža, pjesnika, budućeg laureata zvanja British Poet Teda Hjuza, koji je postao, na osnovu engleskog zakona, zadužen za njenu književnu zaostavštinu. Posljednji mjeseci života Silvije Plat bili su izuzetno produktivni - tokom njih je napisala mnoge od svojih najboljih pjesama, uključujući i nekoliko o raspadu njenog braka. U svojim memoarima iz 1977, Hjuz je otkrio da Silvija Plat takođe “otkucala oko 130 stranica drugog romana, uslovno pod nazivom 'Double Exposure'. Taj rukopis je nestao negdje oko 1970. godine”.
Od tada, mnogi poklonici Silvije Plat dovode u pitanje pasivan odnos Hjuza prema “nestalom romanu”, uz napomenu da, pošto je vjerovatno bio autobiografski, on i njegova nevjerstva ne bi bili prikazani u nimalo lijepom svjetlu.
Bonus video:
