Književnost je zanat koji se bavi emotivnim životom čovjeka. Ona je čudesna, dakle, tačno onoliko koliko su čudesne njene zanatlije.
Jedan od njih, Radoslav Pop, „manji od svih pisaca na svijetu“, da se poslužim njegovom formulom, živi početkom 16. v. i prepisuje (piše) crkvenu literaturu. On definitivno gasi svjetlo crnojevićke epohe.
Zato Radoslav, premda minoran, ima svoj kamenčić u zidinama svjetskih književnih čuda. Manastirci su bili jedina ostrvca pismenosti u divljini Balkana.
Manuskriptski kompilatori su možda najugroženija književna vrsta renesansne Evrope. Jedina ostrvca pisma, kažem, gdje se operiše sa neproizvoljnim (tj. pisanim) verbalnim faktima i verbalnim strukturama, i to na polumrtvom staroslovenskom, na groblju bizantskog akademizma, bili su manastirski skriptoriji.
Jedini pismenjaci, dakle, neutopljeni u balkanskoj oralnoj pustoši i prvi na udaru Turaka: to je bila njihova situacija. Otud kod svih manuskriptskih autora onaj jecajući ton, ton pisca svjesnog sebe. Ton pisca kojeg rukopis, prosto rečeno, fizički boli. Ton o mrtvima.
Venijamina Črnca (Crnorizac, sveštenik u crnoj rizi) rukopis boli kao srce, vidi se to po intonaciji. Pisac bez vlastitog tona je nula, mrtvo slovo na papiru. (Danas su to, recimo, zavičajni pisci, pogotovo zavičajne poete - ima ih na kilo, možeš ih naći tu na buvljaku lažnog patriotizma.)
Pogledajmo na časak stvar u širim razmjerama: pisci rođeni sa tim tonom na usnama, s primarnim tonom o mrtvima, od svojih prvih radova do danas ostali su čitani i voljeni: E. A. Poe, Charles Baudelaire, George Orwell, Curzio Malaparte, Ian McEwan.
No, vratimo se jadu i muci naših manastiraca, koji su, zahvaljujući svom originalnom književnom tonu, premostili provaliju između smrti staroslovenskog, s jedne strane, i rođenja modernog baroknog vijeka sa druge.
Zvaničnost
Zvaničnost je u 16. vijeku bila uticajnija nego danas, pogotovo vjerska zvaničnost, koja predstavlja sve i svja. Navešću, dakle, neke minorne skribe koji su požurili to stoljeće, dali mu vjetar u jedra a bili su ne samo pisci nego i crkveni zvaničnici. Evo najprije njihovih imena, počev s onim kom je posvećen ovaj tekst:
Radoslav Pop (? - posl. 1524), rodonačelnik tona o mrtvima u osvit grčko-rimske renesanse.Nikifor Jeromonah (? - posl. 1537).B. V. Podgoričanin (oko 1466 - oko 1540).
Mojsije iz Budimlja (? - posl. 1538): navodim ga hronološki nakon B. V. Podgoričanina, samo zato što se Mojsije učtivo poziva na Božidara („Povelenijem gospodina Božidara voevode, trudih se o sem pisanii...“), iako nismo sigurni koji od ove dvojice je nadživio onog drugog.
Jovan Dijak (? - posl. 1552), putujući pjesnik, ali ne nepismeni raspod nego, dakle, čovjek od pera.Dimitrije iz Malinska (? - posl. 1559). Vuk iz Vranštice (? - posl. 1570), ili Vuk Dijak, kako ga neki zovu. Gerasim iz Šudikove (? - posl. 1573).
Jerolim Zagurović (? - posl. 1590), zet knjigoljubivih Crnojevića. Luka Inok (? - posl. 1602). Venijamin Crnorizac (? - posl. 1603), vjesnik Apokalipse. Avakum Cetinjski (? - posl. 1608).
Značajni su zato što su deformisali epski (oralni) automatizam, očuvali barem dašak vizantijske akademske atmosfere i, najzad, konstituisali tradiciju.
Teorijska škola, koja možda još uvijek raspolaže s najviše autoriteta u savremenoj literaturi, ruski formalizam, upravo u tom smislu je posmatrao kulturne procese i istorijsku progresiju. Ruski formalisti su te stvari vidjeli kroz jezik i strukture verbalnog stvaralaštva. Oni su u hrabroj deformaciji automatizma (stvar svojstvena samo velikim umjetnicima) prepoznali konstituisanje tradicije.
Literariness is a product of the deformation of the canonized or automatized elements, in other words of precisely those factors which constitute a tradition (up. detaljnije: Ann Jefferson, Russian Formalism, New Jersey, 1982, 33).
Naši minorni autori „stoljeća smrti“ ipak su, barem donekle, deformisali oralnu stihiju. Naši pisci „stoljeća smrti“ bili su, dakle, svjesni da nepovratno gube svoju gramatičku auru, pred nadiranjem turskog kontrateksta i kontrapisma, čak da gube nešto značajnije i šire, ono što Boris Eikhenbaum zove aura značenja (cit. prema engl. prevodu B. Eikhenbaum: The Theory of the ’formal method’, 1965, 129).
Oni su, prema tome, posljednji autori predbokeljske književnosti, posljednji pismenjaci, kadri da napišu samosvjesni autorski komentar (self-conscious authorial commentary, vidi Eikhenbaum, Ibid.). Individualnih autora, svjesnih svog žanra (awareness of genre) u balkanskoj književnosti toga doba ima malo ili nimalo. Manastirci su, zapravo, jedini.
Nakon nestanka minornih pisaca za neko prazno vrijeme, do pojave Bokelja, kažem, naša riječ više nije verbalni već samo proizvoljni, dakle epski, mitološki, oralni fakt. Manuskriptski autori su bitni, prema tome, sa gledišta pisma i pismenosti kao zvaničnog diskursa.
Ton grijeha
Interesuju me samo pisci koji odgovaraju za svoj ton. Dodirujem u ovoj „čitulji 16-og stoljeća“, povodom Radoslava, dakle, samo autore koji su pozvani da zastupaju onu visoku književnu intonaciju, ton o mrtvima, na kojoj bi pozavidio svaki autor savremenog trilera.
Dovoljno je nabrojiti vodeće predstavnike najzaslužnijih književnosti za ton smrti: Horace Walpole, Clara Reeve, Ann Radcliffe (Engleska), Heinrich Zschokke (Njemačka), N. M. Karamzin i njegov učenik F. M. Dostojevski (Rusija). Oni su autori ubitačnih tekstova, članovi najboljeg književnog kluba, inspirisanog zločinom nad čovjekom i smrću čovjeka.
Naši minorni pisci bili su tragično inspirisani, međutim, ne samo smrću čovjeka već i smrću jezika. Druga odlika njihovog književnog iskaza jeste ono što američki istoričar ranohrišćanske literature Cyril C. Richardson naziva peccable form of speech (grešni oblik govora), u okviru veoma osobenog književnog tona ranohrišćanskih pisaca Aristida, Justina, Tatiana, Atenagore, Teofila, Klementa iz Aleksandrije ili pak Tertulijana (peculiar form of speech, v. detaljnije Early Christian Fathers, Simon & Shuster, N. York, 1996, 216).
To je i ton Radoslava Popa, pisca pokajanja i umiranja, „sklonog k svakom lihomstvu dušegubiteljnom“, kojim je intoniran Pogovor Prologa 1524.g. u skriptoriju manastira u Nikolj-pazaru, blizu crkve Sv. Apostola Petra i Pavla kod Bijelog Polja. Tu, gdje je pismenost njegovana od 12. stoljeća i čega je naš siroti, „lenjiv k podvizima dušekorisnim“, kompilator Radoslav, bio, sumnje nema, duboko svjestan.
Štaviše, „smjerni i malomoćni“ Radoslav sasvim je konkretan: Svrši se ova knjiga 1524. godine, mjeseca decembra 14. u Nikolj-pazaru, kod hrama Sv. Nikole i protopopa Jovana. Bilo je tu, dakle, više od jednog skriptorija i više od jednog pisca, ali do nas dopire svega par hudih procenata od njihovog stvaralaštva. Ostalo je progutala najprije kratka vatra a onda dugi mrak.
No i tih najviše 5% sačuvanih rukopisa, uprkos svemu, čini naše manastirske pisce jedinstvenim pokoljenjem, i daje im oreol autentičnog istorijskog kulturnog procesa, koji se po njihovom vlastitom tonu može nazvati prosto i bolno: književnost umiranja.
Marksistička kritika je napravila grubi previd: tretirala ih je pojedinačno, kao kakav eksces, gotovo sa stidom što postoje. Radi se, međutim, o tome što ih treba posmatrati zajedno (kao proces) između dva velika kulturna sistema u povijesti: tavnog Bizanta, i lascivnog baroka.
Bonus video:
