Ove godine će se obilježiti dvadesetogodišnjica od publikacije prve sveske Oksfordovih "vrlo kratkih uvoda" i u nekom od ranijih tekstova o njima na stranama ART-a je takođe navedeno da ih za Hrvatsku i BiH prevodi kuća Šahinpašić. Svaka sveska džepnog formata sadrži esej o jednoj temi i bez obzira što je takva izdanja moguće kritikovati zbog vidljivih nedostataka (npr. zbog čega svaki esej, bez obzira na naslov, uvijek mora da ima isti broj stranica, kad bi još desetak-petnaest stranica moglo bolje da zaokruži neku temu?), ono što je bitno jeste da ona otprilike pružaju najbolji mogući preliminarni pogled na određenu cjelinu. Prošle godine VKU je prešao cifru od 400 objavljenih naslova.
Uvijek dostupna zbog gracioznog izgleda i iste takve prohodnosti, VKU izdanja potpisuju znameniti profesori, no primjećuje se da se ovdje rijetko pojavljuju sveske iza kojih stoje istinski eksperti o datoj temi. Kad je u pitanju Aleksandar Veliki, njime se bavi profesor Hju Bouden što u karijeri nije ekstenzivnije pisao o ovom vladaru, iako jeste o Antici (u bibliografiji je nažalost naveden samo jedan njegov tekst o Aleksandru, i to u istorijskom časopisu, 2013).
U ovom slučaju bi vjerovatno zanimljivije bilo vidjeti kako bi život makedonskog kralja danas sveli daleko znamenitiji aleksandrovci poput Bozvorta, Lejna Foksa, Kartlidža ili Grina. Ipak, pojedini istoričari bi možda mali tendenciju da svoje fiksirano tumačenje nesvjesno potenciraju u sličnim publikacijama (npr. Bozvort i Grin imaju negativan stav prema Aleksandru, a Lejn Foks i Kartlidž relativno pozitivan), tako da je urednicima Oksfordovih izdanja garantovano ekonomičnije da se oslone i na anonimnije istoričare iz prostog razloga što će oni nekoj temi prići bez velikih predrasuda. Što je knjiga uravnoteženija, reklo bi se, utoliko će tema bolje biti razumljivija i podložnija pravičnijem tumačenju. Najvećma treba izbjegavati simplifikovana objašnjenja. Uzmimo za primjer američkog vojnog istoričara Bila Foseta (Kako izgubiti bitku, 2006). On je Darijev bijeg sa bojišta kod Gaugamele objasnio riječima da je Veliki Kralj izgubio vlastito carstvo jer je jednostavno "bio kukavica" i "nije smio da se suoči s opasnošću". Darije je, uostalom, pobjegao kako bi se jednog dana možda opet sastao sa Aleksandrom, kao što je uradio i u prethodnoj bici (kod Ise), tako da je njegovo povlačenje sigurno bilo od većeg značaja nego nipošto drugačije izvlačenje generala Daglasa Mek Artura sa Filipina 1942. Na kraju krajeva, kao što primjećuje Valdemar Hekl, zbilja nema potrebe da zaboravimo da je, za razliku od većine modernih državnih glavara, Darije lično učestvovao u bici kod Gaugamele.
Zbog ovakvih stvari Bouden i u referencama, na kraju eseja, kaže da su najznačajnije dvije biografije o Aleksandru koje su izdržale kritički zub vremena - Lejn Foksova, napisana 1973 (slijedeći njene sure, Oliver Stoun je snimio onaj problematični film 2004), i Bozvortova iz 1988. (Aleksandar i Istok: tragedija trijumfa). Ako zanemarimo pompezne stare britanske knjige o makedonskom kralju od koga su Englezi načinili još jednog civilizovanog Viktorijanca, Bouden hvali i uticajnost vrlo ujednačene Drojzenove, njemačke, biografije o Aleksandru iz 1833.
Kao i Aleksandrov mozaik u Napulju, italijanska kopija, vjeruje se, nadasve starije grčke slike o jednom od Darijevih poraza, autor navodi da je i onih nekoliko antičkih istoričara za koje mi znamo (Arijan; Diodor Sikul; Kvint Kurcije Ruf; Plutarh) sigurno sačuvalo dovoljno materijala koji seže i do Aleksandrovog vremena.
Činjenica je da su pomenuti pisci živjeli počev od tri stoljeća poslije Aleksandra pa dalje, ali i da su njihovi izvori bespogovorno bili daleko starije - možda čak i prvobitne - knjige o Aleksandru, danas sasvim izgubljene.
Ono što mi imamo od originalnih izvora o Aleksandru ne samo što je jednim dijelom fragmentarne prirode, nego je to kao cjelina kroz vjekove prenešeno od strane narednih generacija, gdje se u međuvremenu raniji istorijski rad, pretpostavićemo, transformisao u vrstu materijala koji bi najbolje mogao da odgovara novim čitanjima i izmijenjenim ukusima: iz tumačenja se hrlilo u tumačenje, iz jednog stila u novi. I ma koliko želimo vjerovati, istorija nikada nije bila egzaktna nauka ili, riječima Gora Vidala, "istorija je samo trač o prošlosti s nadom da može biti istinit." U slučaju da jeste, renomirane izdavačke kuće ne bi nanovo izdavale provjerene studije kao što je Istorijska procjena - limiti istoriografskog izbora Džonatana Gormana (Routledge).
Vidalova ponderacija se u neku ruku može upotrijebiti i kod istorije bilo o Carevom Lazu bilo o Aleksandru. Pronalaženje uspješnih načina da se interpretiraju istorijske naracije, piše Bouden, jeste izazov s kojim se suočava svako ko želi da ispriča priču o Aleksandrovom životu i vojnim pohodima. Aleksandrovi istoričari nam na mnogo mjesta predstavljaju kontradiktorne verzije istih zbivanja. Čak i ponajbolji (najuravnoteženiji, da kažemo) izvor o Aleksandru, Arijan, kao izuzetan istoričar, bilježi da se katkada i prvobitni izvori uopšte ne poklapaju.
S druge strane, kad se ista priča pojavljuje u nekoliko različitih naracija, ni tada ne možemo biti sigurni da je ona istinita. Pojedine priče o Aleksandru su izmišljene tokom ili ubrzo nakon njegovog života, kao što je, recimo, intimni susret sa mitskom Kraljicom Amazonki, a čemu nije trebalo dugo vremena pa da postane inherentni dio (tadašnje) narativne tradicije. Dobar primjer za to je i fakat da istoričari poput Majkla Vuda i Pitera Grina smještaju Filipovo ubistvo i sukcesivno Aleksandrovo krunisanje na ljeto 336. g. prije nove ere, bez obzira što Arijan navodi da se to zbilo na jesen iste godine. Iste događaje Hju Bouden, mudro, samo okvirno smješta u 336. godinu.
Neke priče o Aleksandru bile su toliko popularne da nijedan autor nije sebi mogao da priušti da ih zapostavi u svojim spisima, bez obzira na to što one nisu bile prisutne u prethodnim izvornicima. I uprkos decenijama utrošenih na istraživanje Aleksandrovih istoričara (ponekad opisanog njemačkom riječju Quellenforschung), i dalje ne postoji pouzdan način utvrđivanja koliko je moguće vjerovati njihovim verzijama. U osnovi nam Aleksandrov lik zapravo dolazi iz rimskog tabora i iz perspektive istoričara Rimskog carstva. Sačuvani su takođe i fragmenti prilično preciznih vavilonskih astronomskih dnevnika o kraljevoj vladavini, tako da, osim rimskog, imamo i vavilonskog Aleksandra.
U dokumentarcu Aleksandrova najveća bitka (2009), Majkl Vud (Koracima Aleksandra Velikog; U potrazi za Trojanskim ratom, Priča o Indiji; i dr.) ukazao je na interesantan - ako ne i izuzetan - podatak o bici kod Gaugamele (331.g.pne; negdje u Iraku) za koju se vjeruje da je odista bila najveća koju je Aleksandar vojevao. Kakvim god brojevima da baratamo u ovom slučaju - (stari izvori idu i do broja od milion Persijanaca) - persijska vojska je očigledno daleko brojnija od makedonske (naročito njena udarna konjica) i nakon bitke, svrgnuvši Darija sa trona, golobradi general napokon postaje tzv. Kralj Azije.
U pomenutom dokumentarcu Vud pronalazi pisani izvor (depešu) odakle se lako može zaključiti da je jedan dio Darijeve vojske bio potplaćen da se povuče sa bojnog polja čim počne bitka; prethodno je Aleksandar dva puta porazio Darija, te je razumljivo što neki njegovi saradnici nisu više imali inspiracije da vjeruju u kraljevu svemoćnost. To objašnjava i (prema nekim izvorima) nagli bijeg dobrog dijela pozadinskog reda Darijeve vojske na samom startu bitke kad je ishod visio o koncu.
Bouden ne pominje ovaj relativno novi podatak; zapravo nešto eksplicitnije ne pominje ni Gaugamelu, osim da je makedonski kralj nakon pobjede postao Gospodar Azije. Štaviše, Bouden više pažnje posvećuje mitskoj Kraljici Amazonki i vavilonskim astronomima, ali ne zbog toga što se ne trudi već zato što nema dovoljno mjesta da se raspline u svojoj, naposljetku, izvrsno svedenoj istoriji gdje je prije svega prinuđen da počne od nastanka Ahemenidskog persijskog carstva i Makedonije prije Aleksandra, ne bi li i kontekstualno pokrio datu eru.
U isti mah, Bouden se trudi i da nam svako malo napomene šta koji stari istoričar misli o pojedinim Aleksandrovim političkim potezima, kao što je, recimo, negativno nastrojeni Kurcije Ruf mislio da je Aleksandar izgubio potpunu samokontrolu onog trena kad je odlučio da počne da nosi persijsku odeždu. Ruku na srce, i ovo tumačenje sigurno ima mnogo više smisla od prethodnog Fosetovog o Darijevom bjekstvu sa poprišta kod Gaugamele.
Bonus video:
