Filozof Baruh Spinoza (latinsko ime Benedictus de Spinoza) rodio se u Amsterdamu 24. novembra 1632. godine u uglednoj jevrejskoj porodici, porijeklom iz Portugalije. Njegovom obrazovanju doprinosilo je izvanredno znanje jevrejskog jezika i proučavanje Talmuda i Biblije kao i kabalističkih spisa srednjeg vijeka. No, radoznali duh kakav je bio Spinoza ubrzo se snažno okreće filozofiji i prirodnoj nauci, nezadovoljan religijskim tumačenjima u kojima je nalazio zbunjujuće protivrječnosti.
Pošto je bio slobodouman po prirodi ovaj svestrani genije izazvao je neodobravanje sredine. Na njega je čak pokušan atentat, dok je svojim slobodnim interpretacijama Biblije došao u zvanični sukob sa jevrejskom religijom. Do definitivnog razlaza sa jevrejskom zajednicom dolazi ubrzo nakon atentata, čime je i formalno isključen iz jevrejske zajednice. Protjeran je u jedno selo blizu Amsterdama, gdje je umro 25. februara godine 1677. od tuberkuloze.
U periodu izgnanstva Spinoza živi povučeno, odbija ponudu da predaje na Univerzitetu u Hajdelbergu, istinski provodeći život u skladu sa svojom filozofijom. Ideal “pravog mudraca“ koji se u filozofiji proteže od Sokrata do kontemplativnog života kod Aristotela, ili živjeti u skladu sa prirodom za njega znači stalnu posvećenost umnom životu, i duhovnim vrijednostima. Smiren spolja, Spinoza je bio oslobođen svih zemaljskih strasti, tako da nema podataka o njegovom ljubavnom životu izuzev njegova fascinacija, darovitom kćerkom, profesora latinskog.
Poznato je da je prezirao materijalno bogaćenje, živeći od obrade optičkog stakla, a društveni život mu je bio vrlo usamljenički, no s druge strane njegov unutrašnji svijet je vrlo dinamičan, prepun slobodnog mišljenja i ideja koje su izazivale strah kod teologa onog vremena. Bio je gotovo samouk, od filozofskih djela poznavao je pedantno samo Dekarta, koji ga je inspirisao za njegovo glavno djelo: Etiku. Živeći povučeno i u siromaštvu, zapravo Spinoza je bio pravi uzor filozofa - mudraca, ovaploćenje ideala koji su antičke filozofske škole, u prvom redu stoičari i epikurejci smatrali za idealnu mjeru filozofskog načina života.
U pet djelova Etike, Spinoza je izložio svoj originalan filozofski sistem. Kao dosljedan racionalista on će filozofiju nastojati da utemelji poput egzaktnih nauka, u prvom redu njegov uzor je matematika. Naš um, po Spinozi sposoban je da shvati cjelokupnu realnost, sa onom tačnošću kako je to moguće u matematici, pa će u aksiomama nesumnjivih stavova, poput kartezijanskog cogito, Spinoza postaviti temelje svog filozofskog učenja, da bi sintetičko - deduktivnom metodom izveo iz njih definicije i dokaze. U drugoj aksiomi on tvrdi “Što se ne može shvatiti drugim, mora se samo sobom shvatiti“ čime nastoji da dokaže svoju glavnu tezu, da postoji jedna jedina supstancija sa beskrajno mnogo atributa a da svaki atribut ima beskonačan broj modusa koji su konačni, i od kojih su nama poznata samo dva mišljenje i prostiranje.
Spinozin panteizam počiva na stavu da je natura naturalis ili stvaralačka priroda - jedno - u beskonačnom broju atributa i modusa u vječnom krugu determinizma. Za Spinozu realnost je determinisana strogim zakonima pa on isključuje mogućnost apsolutne slobodne volje. Zato će u svojoj etičkoj doktrini dokazivati da raditi po vrlini ne znači biti slobodan u potpunosti, već raditi prema načelima razuma i upravljati se prema njegovim nalozima. A kao cilj racionalne djelatnosti Spinoza vidi intelektualnu ljubav prema Bogu, preko koje se čovjek oslobađa pritiska vremena i sjedinjava sa vječnošću.
Spinozin monizam, označio je novo poglavlje u istoriji filozofske misli. Ključni pojam - apsolutna supstanca, za Spinozu Bog ili priroda se pokazuje u beskonačnoj verziji svojih pojava i formi, zadržavajući svoju božanstvenost i neumitnost. I zato je mudrac alias filozof onaj koji vlada sobom, ništa ga ne može uznemiriti, svjestan svoje duboke veze s Bogom, koga ljubi intelektom, i u čemu se sastoji sva čovjekova sreća, sloboda i dostojanstvo.
Završavajući svoju Etiku riječima “Ali sve što je uzvišeno isto je tako teško kao što je i retko“, Spinoza je dao pravi opis sopstvenog duha - uzvišenog i neobičnog - usamljenog mislioca koji je kao i veliki antički filozofi Platon i Aristotel ostavio neizbrisiv trag u svjetskoj civilizaciji. Zato ističemo kao veoma vrijedna pregnuća ljudskog duha nastojanje da se kroz književno djelo oživi misao filozofa čije su ideje ostavile snažan pečat na istoriju ljudskog duha.
Tako je Baruh de Spinoza, svakako jedan od intrigantnih umova u istoriji evropske filozofije. O ovom Jevrejinu ekskomuniciranom iz jevrejske zajednice, Irvin D. Jalom je napisao nadahnutu knjigu, miješanjem istorije i filozofije, citata i dokumenata, prateći literarno sjajnim stilom spoljašnji životopis ali još brižljivije unutrašnji - psihološki nivo u portretisanju glavnog junaka, filozofa. I dilema koju osjećamo nakon čitanja ove upečatljivo, jasno napisane proze, kako provesti život ili čemu vrijedi posvetiti ljudski život? Da li se smisao može povezati sa ljudskim postojanjem? Da li postoji Bog? Ili preciznije “Ko je Bog“ i kakav je njegov uticaj na naš život i našu slobodu, ili slobodnu volju: Determinizam ili nužnost, Bog ili priroda koga možemo intelektualno da volimo, razumom da bi usavršavanjem naših umskih sposobnosti postigli blaženstvo.
I najzad - tako se pojednostavljuje smisao Spinozine filozofske teorije u njenom sprovođenju u praktičan svijet i kako je pretočiti od načela u princip ponašanja da bi dobili odgovor na pitanje: Ako Bog postoji kako dobiti kriterijum na osnovu koga bi smo vodili istinski bogougodan život? Prateći Spinozin unutrašnji razvoj i misaoni put, predstavljen je put filozofskog ostvarenja unutrašnje slobode ataraksije, a ona je identična životu koji se odvija prema načelima slobode i morala.
Fascinantnu priču o Spinozi, Jalom je besprekornom logikom povezao sa biografijom Alfreda Rozenberga, filozofa nacističke ideologije, propagatora ideje o čistoti - arijevsko - germanske rase i superiornosti germanske kulture. Tako će se događaji iz Spinozinog vremena i Holandije XVII vijeka u kojoj su pribježište pronašli Sefardi pa i sama porodica d′Espinoza, pred strašnim sudom inkvizicije iz Španije i Portugalije, po nekom mističnom znamenju istorije isprepletati sa događajima u vrijeme uspona Hitlerove nacionalsocijalne ideje. U tajanstvenom kriptogramu između Amsterdama, polovinom XVII vijeka i Berlina na početku XX vijeka, odvijala se drama evropske istorije, koji će odlučujuće uticati na sudbinu evropskih naroda.
(Nastavak naredne subote)
Bonus video:
