Sava iz Zastupa (? - 1545)
Život i književni rad Save iz Zastupa, uprkos tome što znamo pouzdano godinu smrti (1545), zahvaljujući zapisu sabrata po službi, drugara po peru iz zastupskog skriptorija, Jovana Dijaka (? - posl. 1552) uliva neke nedoumice.
Za njega znamo, naime, da je nešto što nije bila većina književnih majstora toga doba: putujući pisar.
Bio je, dakle, lutajući pisac.
Matični manastir i, razumije se, skriptorij u njemu bio mu je Zastup. Skriptorij je spadao u širi krug oko manastirskog centra Nikolj-Pazara, kod Bijelog Polja.
Posljednji pomen o Zastupu i njegovom plodonosnom skriptoriju, datira iz 1726. godine
Istraživanja Lj. Stojanovića, V. Mošina i L. Cernić potvrdila su da je Sava, vrlo vjerovatno s još trojicom najplodnijih autora iz ovog skriptorija, radio, zapravo, po narudžbi i pozivu u raznim skriptorijima od Trojice pljevaljske, i manastira Dovolje, do doline Lima.
Ostala trojica su: Nikifor Jeromonah (? - posl. 1537), Nikola Prezbiter (? - posl. 1540) i pomenuti Jovan Dijak, koji je s Nikolom pisao Prolog o čemu se po zajedničkom potpisu zna. U dvije crkve u Zastupu, Uspenja Bogorodice i Sv. Nikole, ali vjerovatno u samo jednom skriptoriju, izrađeno je (danas sačuvano) 11 opsežnih rukopisa od 1537. do 1559. g.
Sava, pored svog savremenika B. V. Podgoričanina, čije knjige je van svake sumnje imao u rukama, i književni rad poznavao (Božidar je iz Mletaka ohrabrivao domaće pisce), predstavlja najinteresantniju figuru druge četvrtine 16. stoljeća.
To je doba kada postbizantska književnost razgorijeva plamen renesanse, prenosi i seli intelektualnu tehniku, književni eros, pa čak i same autore-egzilante, u strahu od smrti, dakle, iz bizantske aure u Italiju.
Blo je to doba totalne krize, duhovne pomutnje, umiranja onog sloja našeg jezika koji se zvao crkvenoslovenski (književni), ali i doba koje je smoglo snage da pruži makar minorni odgovor pred užasom kontrateksta. Odgovor se sastojao u tome da se logika jedne kultivisane kulture i pismenosti, pod prijetnjom smrti, nestanka i zaborava, dakle, prenese na rezervni položaj i tako sačuva esencija.
Ruski književni filozof S. S. Averincev, najviši autoritet, precizno je označio ovu anabazu sintagmom koja je za malu crnogorsku kulturu enormno značajna: balkansko-italijanski Zapad.
Putujući pisac
Po svemu se čini da je Sava, uz to što je bio putujući pisar, kompilator iliti, najzad, lutajući pisac, još po nečemu bio izuzetak - po talentu za timski rad i okupljanje anonima.
Šest anonimnih pisara, čije se ruke izdvajaju u zastupskim rukopisima, kaže Katarina Mano-Zisi, sarađivali su najviše s jeromonahom Savom.
U svakom slučaju Sava je, kao stotinak godina kasnije jedan J. B. Molière, umro na radnom mjestu, u skriptoriju Zastup, dok je s Jovanom pisao Prolog za septembar-februar 1545. g.
Koautor Jovan Dijak, kog pamtimo kao pjesnika među monasima, jer je pisao u stihu, završio je knjigu i ostavio zapis o smrti svog sabrata u toku rada.
Na devet Mineja (službeni tekstovi posvećeni svetiteljima za svaki dan u mjesecu) radilo je, kažu izvori, deset prepisivača. Sava je očevidno uzeo učešća na više njih, ako ne na svima, za relativno kratko vrijeme.
Od četiri vrste autorstva poznatog toj epohi, koje navodi Roland Barthes (scriptor, koji piše ali ništa ne dodaje, compilator, koji ne dodaje ništa svoje, commentator, koji interveniše samo kad treba nešto da razjasni i, najzad, auctor, koji iznosi vlastite ideje) - od ove četiri vrste autorstva, prema tome, Sava nosi najmanje dva autorska prosedea, ili čak tri.
Ovaj poslednji tip pisca, auctor, to jest autor, ako nije sporan za jednog Gavrila Trojičanina (? - posl. 1651), najvećeg pisca epohe, na primer, za Savu izvjesno jeste. Čovjek iz Zastupa sam kaže na jednom mjestu nešto što savršeno stoji u skladu sa duhom toga doba:
…Ako i budem nešto pogriješio u riječima Božijim, ili se drznuo da se zanesem u pisanju…
Ipak, kad se bolje osmotri promjenljiva funkcija autorstva kroz umjetničke epohe, i ova tri tipa književnog rada dovoljna su da se njihov nosilac nazove piscem.
To je doba kada postbizantska književnost razgorijeva plamen renesanse
Evo zašto: sam uvid u tektualnost putem višestrukog ponavljanja (čitanje, prepisivanje, dopisivanje, tumačenje, egzegeza, testiranje i, najzad, reinterpretiranje s duhovnim uživanjem), putem obnavljanja i kontinuirane upotrebe, dotle da se riječ naprosto izliže a tekst obnovi muzički, memoriše mentalno bezbroj puta, sam taj dugi i, dakako, intelektualno istančani proces, može se, dakle, nazvati književnim procesom odnosno autorstvom sui generis.
Situacija, što će reći okolnosti pisanja i recepcije zajedno, određuje profil i karakter autorstva. Manuskriptologija
Prava književnost, da bi bila to što ime kaže, mora ispuniti najmanje dva uslova: imati vlastitu stvarnosnu (jezičku) atmosferu i, najzad, imati svoju žanrovsku (umjetničku) atmosferu.
Sava odista postiže životnost u svom kratkom svjedočastvu o prvoj polovici 16. stoljeća, socijalnu, političku, vjersku životnost, odnosno položaj hrišćana vjerujućih pred najezdom turskom. Drugo, ne manje važno, on je svjestan svog „žanra“, a to je pogovor mjesečnom molitveniku, „služabniku“ svetiteljima, raspoređenim po danima za mjesec - „žanra“ koji bi se u stvari mogao nazvati s više prava podžanr.
U bizantskoj praksi, odnosno njenom odjeku na našem prostoru, ovaj njegov zapis zove se posleslovije, kao što se, recimo, zapis jednog sljedbenika, Avramija Inoka (? - posl. 1613. iz Pive: „dobrog umjetnika koji sjedi na suncu radovanja, imajući svijeću veselja, umastiv se uljem milosrđa od Bogom nadahnutog oštroumlja“), zove predislovije, predgovor.
Kad pogledamo, dakle, danas, već gotovo mrtvi jezik ovih minornih pisaca, pitamo se, dakle, čemu je i kako on služio, da li je vršio funkciju jezika u pravom smislu?
Možemo li smatrati jezikom, pogotovo književnim, vapaj pismenjaka u pustinji oštar i kratak kao krik? Da li Savin govor o svijetu ima književnu punoću neophodnu za ispunjavanje savremenih parametara o književnosti, najznačajnijem diskursu metafizičkih pitanja za čovjeka?
Moramo ga, međutim, posmatrati ne u svjetlu savremenih, nego u svjetlu onovremenih, manuskriptskih okolnosti (kurziv ukazuje na novu disciplinu, manuskriptologiju, koja se bavi tekstom isključivo u svjetlu njegova nastanka a ne u naknadnim apokrifnim tumačenjima).
To je svjetlo jedne istančane žanrovske atmosfere, poznobizantske tekstualne poetike, i njenog skromnog ali značajnog odjeka kod nas, koja je zažegla iskru u ognju renesanse.
Sava iz Zastupa je u književnom smislu živio nekih dvjesta godina, među onim znalcima jezika (crkvenoslovenski) koji je premostio naš srednji vijek, u prituljenoj književnoj atmosferi, toliko uskoj da liči na zapustjelu uličicu u megalopolisu istorije, na neku tajnu duhovnu porodicu ili sektu.
Posljednji pomen o Zastupu i njegovom plodonosnom skriptoriju, naime, datira iz 1726. g., na kraju jednog rukopisnog Prologa, gdje se govori o prenosu manuskriptske literature na bezbjednije mjesto pošto Zastup konačno propada.
Bonus video:
