Postoje slikari koje sada smatramo vanvremenski, ali koji su vjekovima bili u sjenci depoa zapadne istorije umjetnosti. Primjer je Pjero dela Frančeska: na vrhu ljestvice ovih dana, ali do 1900. minorna, čak zaboravljena figura. Ili Johanes Vermer, dovoljno popularan čim je Skarlet Johanson stavila biserne minđuše, a do tada neprimjetan vjekovima.
Ali u slučaju El Greka, najtvrđeg i najmodernijeg umjetnika s kraja 16. vijeka, malo je lakše razumjeti žestoki zaokret u pogledu njegove reputacije. Kada je 1614. umro, bio je istaknuti ali ne i megapoznati slikar vjerskih scena i portreta.
Onda je pao u zaborav - suviše mračan za svoje barokne nasljednike, previše neprirodan za lučonoše prosvetiteljstva. Ali u osvit modernog doba El Greko se vratio. Četiristo godina nakon smrti slavi se kao superheroj. Najveća proslava dešava se u Toledu, u Španiji, gradu koji je El Greko usvojio kao rodni, koji je i ranije ove godine bio domaćin ́najveće izložbe njegovih slika do sada.
U Madridu, Muzej Prado, koji ima najveću i najvredniju kolekciju El Grekovih slika, još 1902. organizovao je prvu izložbu posvećenu velikom slikaru. Ove godine, otvorena je još jedna, ravna otkrovenju: “El Greko i moderno slikarstvo”, koja je pokazala kako je grčko-španski umjetnik spasen od beznačajnosti sredinom 19. vijeka, a potom inspirisao sve - od Manea i Sezana, njemačkih ekspresionista, Pabla Pikasa, čak i Džeksona Poloka.
Prado četiri vijeka od smrti umjetnika obilježava i izložbom "Grekova bibilioteka", koja istražuje teorijske i umjetničke korijene njegovog djela.
Amerika 400 godina od El Grekove smrti obilježava u Njujorku i Vašingtonu. Metropoliten muzej napravio je izložbu u saradnji sa Američkim hispano udruženjem, dok je njujorška privatna zbirka “Frick”, takođe, dala doprinos izlaganjem tri slike slavnog Krićanina.
Upravo ovih dana Nacionalna galerija u Vašingtonu sakupila je slike za izložbu povodom 400. godišnjice smrti umjetnika, uključujući i rane, tintoretovske, poput one “Hrist izbacuje trgovce iz hrama”, koja se čuva u Nacionalnoj galeriji u Londonu i njegovog čuvenog “Laokona”.
Ovog ljeta u Njujorku, zbirka “Frick” postavila je važan prikaz ranog El Greka pored italijanskih portreta; zajedno su prikazana njegova djela, vlasništvo zbirke, među kojima portret malteškog viteza Vinćenca Anastagija i izduženo lice Svetog Jeronima. Metropolitan muzej otvorio je 4. novembra značajnu izložbu koja sažima najbolje El Grekove radove koji se nalaze izvan Španije, kako iz svoje kolekcije, tako i iz zbirke Američkog hispano društva koje posjeduje šest maestralnih radova umjetnika koji prikazuju razvoj njegove karijere. Ovo je, prema ocjeni stručnjaka, nešto najbliže pravoj retrospektivi velikog umjetnika, najbolje što se moglo učiniti van Španije.
Hronološki predstaviti El Greka je dobro jer pomaže da se demontira zabluda da je bio namučeni, usamljeni genije, a da su njegove neobične kompozicije odraz lične, mistične vizije, a kasnije i ludila. On nije bio mistik, niti ludak i definitivno ne pustinjak. Naprotiv, vodio je mnogoljudan slikarski atelje, radovi nekih od njegovih pomoćnika prikazni su u Metropolitenu. Imao je ogroman ego: on je predložio oslikavanje plafona Sikstinske kapele u Rimu. I stalno je bio u dugovima zahvaljujući raskošnom domu, ukusu i potrebi za luksuzom koji ga je doveo do toga da opušteno šeta po Toledu odjeven u kraljevski somot.
Krute figure i prostorni disbalans El Grekovih slika, sve ono što ga nama čini tako modernim, nisu djelo nekog ludog spiritualiste. Sve to stiže od svetovnog, ali duboko pobožnog umjetnika koji je želio da slikarstvo podigne na nivo viši od zanata, da ga učini filozofskim, intelektualnim i, iznad svega, vjerskim poduhvatom.
Domenikos Theotokopoulos, kako se ponosno potpisivao do kraja života, rođen je u 1541. na Kritu, tada koloniji Mletačke republike. Venecija u 16. vijeku nije samo prijestonica najmoćnijeg trgovačkog carstva tog doba; takođe je bila etnički raznolika destinacija za sve umjetnike na putu ka rivalskom Rimu. Kod kuće na Kritu slikao je samo ikone.
Nijedna od njih, nažalost, nije izložena u Njujorku. Ali, u Veneciji, gdje je možda (a možda i nije) učio od Ticijana, koji se u to vrijeme bližio 80. godini, El Greko je pokazao kao brz učenik. “Hrist liječi slijepog”, slika nastala oko 1570. i izložena u Metropolitenu, nosi prepoznatljiv venecijanski kolorit: erotsku draperiju, živu plavu i narandžastu i Hrista tako prirodnog u svojoj blagonaklonosti da izgleda kao da pleše. U Rimu, El Greko je takođe brzo savladao lokalni stil, iako je u oba italijanska grada imao problema da osigura narudžbe.
Ali El Greku je bilo potrebno izolovanije mjesto od Venecije i Rima da razvije svoj veoma osoben i uznemirujući stil. Španija krajem 16. vijeka nije imala naročitu umjetničku scenu, ali je bila bogata zahvaljujući svojoj vojnoj snazi i eksploataciji Novog svijeta. Prvo je pokušao u Madridu. Toledo je, međutim, imao novac, crkvu i bazu kakva je El Greku bila potrebna. On je stigao u Toledo 1577. i nikada ga nije napustio. Velika je El Grekova ironija da mu je konzervativni Toledo, prije nego multikulturalna Venecija, dao slobodu da napusti konvencionalno predstavljanje likova i počne da deformiše svoje figure na način koji danas doživljavamo tako modernim. Ono što El Greka čini tako savremenim proizlazi iz cjeline njegovog rada, iz vjerskog ubjeđenja toliko intenzivnog da je skršilo sve konvencije zapadnog slikarstva. Izazov je danas, za uglavnom sekularne posmatrače, da vide ne samo pogažena pravila, već viziju i strast koja ih je izrodila.
“Vizija Svetog Jovana” i “Gospođice iz Avinjona”
“Vizija Svetog Jovana” stigla je u Metropolitenovu zbirku 1956. Prije toga je bila u Parizu, u ateljeu španskog umjetnika koji ju je kupio jeftino.
Dok je Pablo Pikaso 1905. radio na “Gospođicama iz Avinjona”, posjetio je prijatelja Ignjacija Zuloagu u njegovom ateljeu u Parizu, otkrio El Grekovu “Viziju Svetog Jovana”, koju je ovaj imao od 1897. Nastavio je da se vraća i proučava sliku i dvije godine kasnije, kada je završio “Gospođice iz Avinjona” napravio darmar na likovnoj
“Laokonov” put od Beograda do Vašingtona
El Grekov “Laokon” je nekada bio dio zbirke Narodnog muzeja u Beogradu.
Muzej, koji je prije Drugog svjetskog rata nosio ime kneza Pavla Karađorđevića, imao je u svojoj zbirci čuvenu sliku.
Slika je 1938. iznijeta iz zemlje da bi učestvovala na izložbi u Londonu, ali se nikad nije vraćena u Beograd. Pritisnut bolešću i besparicom knez Pavle prodao ju je Nacionalnoj galeriji u Vašingtonu za 100.000 dolara.
Bonus video:
