Não me importo que ela não me olhe/ Não diga nada e nem saiba que eu existo/ Quem eu sou, pois eu sei muito bem quem é ela/ E fico contente só em ver ela passar, Jorge Ben Jor, Oba Lá Vem Ela, Força Bruta (Philips Records, 1970.)
Vidim da vas zanima, najdraži moji čitaoci, zašto suze ronim nad zlehudom sudbinom prvog posljeratnog hotela u Podgorici - Hotela Crna Gora - kad svi znamo kakva je to ružna, oronula i depresivna komunistička zgradurina bila prije rušenja - pa rekoh da je najbolje da vam odmah pružim na uvid nešto od sirovog materijala koji sam u međuvremenu iskopao, a tiče se, na ovaj ili onaj način, upravo te zgrade - o kojoj priča, nažalost, nikada nije ispričana po redu i do kraja.
Vratimo se, za trenutak, u staru Podgoricu, u vrijeme neposredno prije otpočinjanja II svjetskog rata - kada je otvoren novi, velelepni Hotel Evropa - koji se, otprilike, nalazio na mjestu gdje će se neposredno po srećnom okončanju II svjetskog rata naći Hotel Crna Gora. Ako me pitate gdje se tačno nalazio Hotel Evropa - bojim se da ne znam.
Ta jedna fotografija Hotela Evropa za koju znam da postoji, ništa ne kazuje o okruženju - i moramo se zapitati, ako nam je namjera da se ozbiljno bavimo istoriografijom, da li postoji nekakav pouzdan izvor, tj. dokument, koji bi nedvosmisleno ukazivao da se na fotografiji nalazi baš Hotel Evropa u Podgorici - a ne neki istoimeni hotel u Valjevu, Jagodini ili Trsteniku.
Kako bilo, časni Jovan Vukčević, veliki majstor zareza, jedan od najvećih majstora zareza u crnogorskoj žurnalistici svih vremena, otvara tekst naslovljen "Podgorica dobija novi, ljepši izgled" (Zeta/ Nedjeljni list/ nedjelja, 8. oktobar 1939.) maestralnom rečenicom:
"Kultura jednog grada, u svim zemljama, računa se po istorijskim i kulturnim spomenicima, po uređenom groblju, po vilama, kulama i oblakoderima, pa bile one uređene za smještaj pojedinih kancelarija, za stanovanje ili za kakvu privatnu ili državnu potrebu."
I nastavlja:
"Grad Podgorica, kao ekonomski, kulturni i politički centar Cr. Gore..."
Molim?
Hotel Evropa u Podgorici, otvoren 1939.
Godina je, dakle, 1939. - da se razumijemo. Država se zove Kraljevina Jugoslavija, Podgorica pripada Zetskoj banovini, administrativno središte Zetske banovine je Cetinje, a ne Podgorica - o Crnoj Gori zbora nema - ali te činjenice, izgleda, ne spriječavaju gospodina Vukčevića da smjelo anticipira vrlo blisku - svijetlu budućnost.
Vukčevićev tekst je objavljen 8. oktobra - a svi znamo da je 9. oktobar bio dan velike žalosti u Kraljevini Jugoslaviji. Naime, toga dana, 1934. godine - Vlado Černozemski je u Marselju ubio kralja Aleksandra I Karađorđevića, poznatog i kao Kralj Ujedinitelj - nakon čega je proglašena polugodišnja žalost u čitavoj zemlji - žalilo se od 9. oktobra 1934. do 9. aprila 1935. - pa je za pretpostaviti da je i 9. oktobar 1939. obilježavan na čitavoj teritoriji Kraljevine Jugoslavije kako dolikuje - tako da 8. oktobar 1939. svakako nije bio baš idealan dan za crnogorčenje u Podgorici, odnosno anticipiranje nove Crne Gore.
Treba nam ta knjiga o podgoričkoj arhitekturi - bez te knjige smo, kao struka, ništa do gomila gusaka u magli
Postoji ta priča koju Cetinjani rado prepričavaju - da je, navodno, nakon proglašenja Zetske banovine, 1929. godine, odnosno Cetinja za administrativno središte banovine, iz Podgorice u Beograd zapucala delegacija uglednih Podgoričana koju je predvodio Nešo Šćepović, gradonačelnik - pravo kod kralja Aleksandra - s namjerom da nekako privole kralja da sjedište banovine ipak prebaci iz nedođije - sa Cetinja - u veliki, pristupačan i prosperitetan grad - u Podgoricu.
Šćepović je tom prilikom iznio čitavu seriju jakih argumenata - s najjačim argumentom, u formi konstatacije, na kraju — Vaše veličanstvo, u Podgorici je rođen Stefan Nemanja! — da bi kralj na tu konstataciju odgovorio pitanjem — A gde sam ja rođen?
Oprostite zbog digresije - vraćamo se na tekst gospodina Vukčevića, dakle:
Mislio sam da će taj neodložni posao odraditi ekipa sa Arhitektonskog fakulteta u Podgorici - ta institucija, po stručnoj i svakoj drugoj osnovi, baštini podgoričku arhitektonsku tradiciju - ali sam u međuvremenu izgubio svaku nadu da će se to desiti u dogledno vrijeme
Zašto - o zašto? - nikada nikome nije palo na pamet da se baci na sistematsko izučavanje arhitekture našeg glavnog grada - što bi, u konačnici, rezultiralo monografijom jednostavnog naslova: Arhitektonski spomenici Podgorice.
Monografiju "Arhitektonski spomenici Cetinja" već imamo. Uroš Martinović i Dušan Martinović su iskopali materijal, napisali tekst, napravili (ili naručili) fotografije, arhitekt Spasić (zaboravih mu ime, a knjiga mi nije pri ruci, neka mi oprosti) je napravio crteže osnova prezentovanih zgrada - a prezentovano je sve što je trebalo prezentovati - i eto knjige, eto nama najvažnijeg izvora informacija, uz doktorat profesora Božidara Milića, kad je riječ o arhitekturi Prijestonice Cetinja.
Informacije iznijete u knjizi često nisu baš najpreciznije, niti su adekvatno tretirane u nekoliko slučajeva - ali ipak moramo biti svjesni da je doprinos Martinovića crnogorskoj arhitektonskoj istoriografiji od neprocjenjivog značaja - "Arhitektonski spomenici Cetinja" je savršena polazna tačka, uz pomenuti doktorat, za daljnje izučavanje te važne teme.
Što se tiče Podgorice, volio bih da znam, na primjer - gdje su se nalazile zgrade koje pominje Vukčević, da li su pregrmjele rat i da li su još uvijek u funkciji - ili su srušene, poput Sokolskog doma/ Kina kulture - ko su bili autori projekata, ko su bili investitori itd. Treba nam ta knjiga o podgoričkoj arhitekturi - bez te knjige smo, kao struka, ništa do gomila gusaka u magli.
Mislio sam da će taj neodložni posao odraditi ekipa sa Arhitektonskog fakulteta u Podgorici - ta institucija, po stručnoj i svakoj drugoj osnovi, baštini podgoričku arhitektonsku tradiciju - ali sam u međuvremenu izgubio svaku nadu da će se to desiti u dogledno vrijeme.
Problem je u tome što kadar sa AF nema vremena za istoriografiju - treba graditi - novac je, nažalost, jedina mjera uspjeha u ovoj i ovakvoj CG - a novac je u građenju. Istoriografija se loše plaća, nažalost.
Bonus video:
