„Istorija muškosti u Evropi (1450-2000)” Volfganga Šmalea, profesora savremene istorije na Univerzitetu u Beču, bavi se proučavanjem pojma muškosti kroz istoriju. Šmale prati koncept muškosti od biblijskog Adama preko novog Adama renesanse da bi, postepeno analizirajući odnos društva, religije i politike prema muškom polu, stigao do novog muškarca u Francuskoj revoluciji i hegemonog koncepta muškosti u 20. vijeku, vezanog za proces militarizacije. Predstave o rodnim razlikama, o suštinskoj podjeli na muški i ženski princip, mijenjale su se sa godinama, od civilizacije do civilizacije. Volfgang Šmale obraća pažnju na te promjene, njihovu istorijsku uslovljenost, posebno na pitanje kako su kulturni standardi muškosti bili definisani u vremenu kada su nacionalna pitanja bila u središtu društvenih interesovanja. Prateći pojavu kroz istoriju, Šmale bilježi prelomne trenutke, vezane za studentske pobune s kraja šezdesetih godina, kada se u Sjevernoj Americi i Evropi postavljaju temelji naredne definicije „novog muškarca“ u istoriji. Šmaleovu “Istoriju muškosti u Evropi” objavio je “Clio” (prevod Vladimir Babić).
Volfgang Šmale je profesor savremene istorije na univerzitetu u Beču. Bavi se istraživanjem ljudskih prava i studijama kulture. Neka od njegovih najznačajnijih djela su: „E-Learning Geschichte“, „Bauerlicher Widerstand“, „Gerichte und Rechtsentwicklung in Frankreich“ i „Istorija evropske ideje“.
Na početku razgovora za ART Vijesti Volfgang Šmale je rekao:
- Ova je istorija muškosti mogla biti zamišljena kao analiza uloga muškaraca. Dobar dio istaživanja istorije muškaraca i muškosti zaista i polazi od njihovih uloga, ali ovdje se jedna pored druge nalaze mnogobrojne detaljne studije: od kastrata, preko muškosti klerika, do vojnika, kicoša ili kralja, od vječitih neženja do repera, od „seoskih mangupa“ do skorojevića, od ženskaroša do modernog porodičnog muškarca, od „sodomita“, „hermafrodita“ i heteroseksualca do biseksualca ili Drag Queen itd., koje opet nije moguće na zadovoljavajući način svrstati u odgovarajuće kulturne figuracije.
Zašto je po vašem mišljenju koncept muškosti promjenljiv?
- Ono od čega muškost zavisi su vrijeme i društvo. Mislioci iz ere prosvetiteljstva su smatrali da priroda odlučuje šta je čovjek, šta je žena. Crkva misli da zna tačno šta je po prirodi čovjek, a šta žena. Ali istoričar i naučnik ne mogu da redukuju istraživanja o tome šta su neki “autoriteti” vjerovali ili vjeruju, već šta primarni izvori kažu. A oni kažu da biti muškarac zavisi od vremena (perioda, epohe), kulture u regionu u datom društvu. Svi ovi faktori mijenjaju se sa decenijama i vjekovima. Kulturne i društvene funkcije muškaraca su samo labavo povezane sa biološkim polom. Ovo nije samo aluzija na glavno pitanje da li se u istorijskim društvima kretalo od matrijahalne do patrijarhalne strukture, u istom periodu veoma različiti obrasci uloga polova funkcionisali su u Evropi i drugdje. On je takođe u prošlim vremenima, ali ponekad čak i danas, zavisio od vašeg društvenog statusa. Dakle, muškost nikada nije bila fiksna, nije bila nametnuta od strane prirode, šta god ta priroda mogla biti.
Tokom evropske renesanse stvoren je model “novih muškaraca”. Šta je ovaj model podrazumijevao?
- Renesansni model muškosti može biti nastavljen po ključnoj riječi “novi Adam”. Koncept novog Adama ostaje u kontinuitetu u konceptu crkvenih otaca koji su osmislili i Hrista kao “novog Adama”. Renesansni Novi Adam je vrsta savršenog čovjeka u kontinuitetu sa vjerskim konceptom sljedbenika Hrista. Ali postojala je i druga strana medalje, magični potencijal muškarca, koga je tako divno u svojoj autobiografiji opisao čuveni renesansni umjetnik Benvenuto Čelini. Gledajući unazad iz naše perspektive, renesansni čovjek je nešto samosvojno i prilično čudno.
Da li postoji u savremenom svijetu kriza muškosti?
- Ono što u medijima nazivaju kriza muškosti je ono što se oduvijek dešava: promjena muškosti. Ova promjena može da izazove na individualnom nivou osjećaj krize, nesigurnost u pogledu društvenih i seksualnih uloga... Ali društvo koje je otvoreno u stanju je da se prilagodi svojim konceptima za muškarce i žene u svijetu koji se mijenja.
Kroz istoriju su se razlikovali svjetovni pojmovi muškosti od vjerskog koncepta ovog pojma. Možete li objasniti ove razlike?
- Ja ne mislim da se oni razlikuju, ili, drugačije posmatrano, prije Francuske revolucije, nije bilo sekularnog koncepta. Od Francuske revolucije pojam muškosti je samo sekularan i ne temelji se više na religiji. Sada je religija dio društvenog života, ona pripada muškom ponašanju, ali nije religiozna kao u bivšem značenju novog Adama.
Kako novac utiče na pojam muškosti?
- Zar je tako? Ne znam ... trebalo bi da pitate nekog bogatog čovjeka, a ne mene!
Dominantna muškost je balkanska odlika. Gdje su njeni korijeni?
- Titova Jugoslavija se nije otrgnula od tradicionalnog patrijarhata ili, kao što radije to nazivam, hegemonijske muškosti. Miloševićev režim je ojačao hegemonijsku muškost i izgradio svoju snagu na njoj. To se tiče raspodjele funkcija u politici i ekonomiji, ali i javnog diskursa koji je bio fokusiran na izrazito tradicionalnom i hegemonijskom razumijevanju muškosti, koji se uglavnom zove „maskulizam“. Muški pol tako dominira na malom, srednjem i visokom nivou, odnosno, da kažem na drugi način, u odnosima između muškaraca i žena su dominirali muškarci, maskulizam je institucionalizovan, a rodni poredak je zamišljen asimetrično tako da dominiraju muški. Ovu konstelaciju nije izumio Miloševićev režim, to je nastavljena struktura koja je u biti imala korijene u 19. vijeku, a Tito je nije reformisao iz temelja.
Ipak, postoji razlika: komunistička Jugoslavija je dala ženama širok spektar društvenih i političkih prava. U tom smislu, država je slijedila odgovarajuća socijalistička i komunistička učenja. U svojoj knjizi „Žena i socijalizam“, njemački socijalistički vođa August Bebel objašnjava temeljni odnos koji je postojao, u smislu socijalističkih učenja, između socijalizma i oslobođenja žena. Među društvenim pravima žena u Jugoslaviji, moramo spomenuti obrazovanje i nastavu; među političkim pravima - životna pravila za političku participaciju.
Kako je Miloševićev režim pomagao obnovu maskulizma i hegemonijske muškosti?
- Tradicionalna podjela rodnih uloga je ojačala, a uništavanje institucija i nedostatak potpuno konstitucionalizovanog državnog sastava podstakao je neformalne strukture u politici i ekonomiji. Linija između legalnih i ilegalnih radnji je postala ekstremno elastična i obrasci muške društvenosti počeli su da vladaju u velikom dijelu javnog, političkog, ekonomskog i društvenog života. Hegemonistička muška društvenost bila je takođe podržana od strane Srpske pravoslavne crkve, a talas nacionalizma koji je pokrenut od strane Miloševića i njegovih sljedbenika tokom 1990-ih je ostao. Dakle, praktično preko noći, opšta situacija vraća se u kontekst sličnom onome na početku nacionalizma krajem 19. vijeka u Evropi.
Koje društvene okolnosti pogoduju razvoju nacionalne države i obnove muškosti?
- U postkonfliktnim situacijama - nakon završetka Prvog svjetskog rata, a zatim poslije Drugog svjetskog rata - model nacionalne države potpomognut hegemonijskom muškosti je ponovno izgrađen. Od kasnih 1960-ih godina ovaj model polako iščezava u većem dijelu Evrope.
U stvarnosti, postoje tri vrste nacionalne države, koje se mogu naći u Evropi: Prva je da je moderna nacionalna država u velikoj mjeri slomljena istorijskim modelom, država i narod su zamišljeni kao ni muško ni žensko, pa rodni odnosi funkcionišu ravnopravno, različiti individualni i kolektivni modeli biti žena ili muškarac su mogući i podnošljivi, država je izgrađena na rodnoj različitosti.
Druga je da su nacionalne države u kojoj je „lajt verzija“ hegemonijske muškosti još uvijek u vitalnosti. Berluskonijeva Italija se može navesti kao primjer.
Treći model se temelji na relativno tradicionalnom konceptu hegemonijske muškosti i procvjetao je po drugi put tokom pada socijalističkog državnog modela 1989. i početkom 1990-ih. Nacionalistička nacionalna država i hegemonistička muškost su braća.
Ima li primjera iz bliske prošlosti?
- U opštoj istorijskoj perspektivi čini se da u Evropi od Francuske revolucije, postoje prijetnje da društvo, država i politički sistem izloženi ratu ili revoluciji potom odgovaraju za ponovnu izgradnju hegemonijske muškosti i nacionalnizma. To je bilo tokom 19. i 20. vijeka. Godine 1989, to je važilo i za zemlje koje su izgubile svoj politički sistem - utvrđen u istočnoevropskom bloku, Jugoslaviji i Albaniji - centralne evropske i zapadnoevropske zemlje su takođe bile suočene sa problemom novog nacionalizma, ali one su preduzele mjere da odagnaju prijetnju sklapanjem ugovora iz Mastrihta 1992. Pomoću ovog Ugovora osnovana je Evropska unija: pojam Unija se mora naglasiti, jer je to ime izabrano da naglasi volju osnivačkih država - članica da ostvaruju napredak u evropskim integracijama uz demontažu nacionalizma.
Kako biste opisali današnjeg modernog čovjeka?
- U modernom i otvorenom društvu postoji mnogo načina da se bude muškarac. Ostavljamo epohu hegemonističke muškosti. „Fluidna modernost“, kako je Zigmunt Bauman rekao, potrebni je fluidniji ili suptilniji koncept muškosti. U suprotnom, vaš društveni život će se brzo survati u ruševine.
Bonus video:
