“Katastrofa: Evropa kreće u rat 1914”

(Katastrofa: Evropa kreće u rat 1914. - Catastrophe: Europe Goes to War 1914; Max Hastings; "William Collins" (HarperCollins), London, 2013)

Nije pretjerano zaključiti da čitati vojnu nebeletristiku Maksa Hejstingsa znači isto kad se poslije dugo vremena sretnete sa onim pametnim i odmjerenim prijateljem sa fakulteta i upustite se u višesatnu konverzaciju s njim. Jer upravo takav lucidni prizvuk imaju Hejstingsove elegantne knjige. Njima ne samo što protiče fina doza samoironije, koju inače ne podstiče ovakva vrsta literature, koliko i filantropske brige prema svim akterima, ma koliko to neobično zvučalo.

Ako iščitavate studije Džona Kigana (Istorija ratovanja; Maska komande; Naličje bitke), još jednog briljatnog Engleza (ali i desničara), bićete zapljusnuti gomilom fascinantnih ruminacija koje je mogao napisati i jedan zapadnjački penzionisani general, ništa manje nego što su prije njega radili još dva engleska vojnika, Dž.F.Č. Fuler (Generalstvo Aleksandra Velikog; Temelji ratne nauke) i B.H. Lidel Hart (Strategija posrednog prilaženja), čije su ratne teorije između dva rata očito prisvojili Njemci i tokom Drugog svjetskog rata uspješno ih primjenjivali prilikom napada na savezničku vojsku. Hejstings je prije svega tolerantan istoričar koji se trudi da na užase rata gleda iz perspektive jednog od njegovih napaćenih sudionika (bez obzira na naciju kojoj taj sudionik treba da pripada), međutim uvijek moramo imati na umu da on ipak piše popularnu vojnu istoriju u XXI vijeku, a ne suvoparnu zapadnocentričnu militarističku teoriju na početku XX.

Primijetićemo da je Hejstingsu primarni posao da čitaocu predoči sve fakte i da se pritom što je manje moguće upliće u detaljnije tumačenje događaja. Koliko je god to u njegovoj moći, on okršaje sagledava sa svake strane, tako da bi ga slobodno mogli okarakterisati kao najbližeg onome što možda mislimo o idealnom vojnom istoričaru. Na ovom mjestu ne samo što raspršuje brojne mitove vezane za Veliki rat, nego ispravlja pogrešne informacije koje već čitav vijek tetoše Francuzi, Rusi, Srbi i Britanci (recimo podvlači da pojedini "šovinisti" kod bitke na Ipru još uvijek dovoljno ne priznaju napore francuske i belgijske vojske).

Cjelovita slika

Nedavno publikovana Katastrofa 1914 je Hejstingsova za sada jedina knjiga o Prvom svjetskom ratu i kao istorijski pregled prvih pet mjeseci Velikog rata sigurno će zasijeniti 99 procenata sličnih knjiga koje će biti publikovane uoči stogodišnjice ovog uzaludnog, jalovog sukoba. Štaviše, njegova knjiga posjeduje istu onu tukididovsku slojevitu vrlinu kao i nezaboravna studija Barbare V. Tuhman, Avgustovski topovi (1962), koja tako zavodljivo prati predigru i početak rata većinom na Zapadnom frontu sve do one svojevrsne pat-pozicije u avgustu 1914, koja se generalno nije izmijenila sve do božića 1918.

Naime, ove dvije knjige dijele bezmalo identičan prostor i vrijeme, samo što Hejstings, zahvaljujući dostupnosti autentičnih dokumenata, svoju naraciju proširuje na balkanski, odnosno srpski, i poljski, odnosno ruski, front u Galiciji. Istovremeno autor u predgovoru navodi koliko se još uvijek divi Tuhmaninoj knjizi koja je, čim je objavljena, nazvana prepotentnom i neakademskom (u svakom slučaju nagrađena je Pulicerom), ali navodi da je, kad je Prvi rat u pitanju, samo dovoljno pratiti Čerčilovu misao da "nijedan dio Velikog rata ne može se porediti sa samim početkom."

U stvari, jedino za šta se Hejstings tvrdokorno zalaže, i što mu služi kao stožer oko kog se koncentriše izuzetna naracija ove knjige, jeste da se uopšte ne radi o trivijalnom ratu, u smislu da se vodio i da je počeo bez ikakvog smislenog razloga, kao što to izgleda dovoljno neupućenim ljudima poput, recimo, potpisnika ovih redova, a s tim i rediteljima nekolicine prilično dobrih dokumentaraca i autora tematski sličnih knjiga.

Hejstings je jednom prilikom u štampi ozbiljno zamjerio i engleskom premijeru, Dejvidu Kameronu, povodom pripreme za manifestaciju 100 godina Prvog rata (2014), da zbilja "nema potrebe da se ulaguje Njemcima, jer to uopšte nije dobar način na koji valja uvažiti onoliko poginulih britanskih vojnika". Iako su pjesnici sa ničije zemlje s toliko gorčine opjevali uzaludnost čitavog rata bezbroj puta, Hejstings sumnja da je ijedan od njih uopšte mogao i naslutiti smjer kojim je britanski, francuski i belgijski narod mogao izbjeći taj sukob, osim da prihvate Kajzerovu (Vilhelm II) dominaciju u Evropi. Ovdje se čak pominje i serija Crna Guja koja razmatra da su učesnici ovog sukoba odreda bili moroni. A opet neko drugi tvrdi da je u čitavom sukobu najviše ispaštala Njemačka.

Krivica isključivo na Njemačkoj i Austriji

Hejstingsova razborita tvrdnja je da njemački ratni ciljevi iz 1914-18. nimalo nisu bili drukčiji od onih nacističkih iz ere 1939-45, samo što u Velikom ratu nije bilo anti-židovskog genocidnog programa. "Jedini način na koji su saveznici mogli brzo da okončaju borbu, jeste da se predaju", piše autor. On inače pripada onom dijelu istoričara koji odbacuju tvrdnje da konflikt iz 1914-18. preipada potpuno drugačijem moralnom redu od onoga tridesetak godina docnije.

I pored toga što nekoliko senzacionalističkijih modernih istoričara očito sugeriše da su, na primjer, Rusi ili Srbi - ili, čak, što je još i luđe, Britanci - bili primarni krivci za evropsku katastrofu, Hejstings pokazuje da svi dokazi ukazuju da krivica isključivo počiva na Austriji i Njemačkoj, i ni na kome više. Prva ozbiljnija studija koja potencira njemačku odgovornost za rat pojavila se 1953. godine, a potpisao ju je Luiđi Albertini (Porijeklo rata 1914).

Helmut von Moltke, načelnik generalštaba kajzerove armije, u pismu iz 1912. napisao je da je "rat neizbježan, i što prije počne to će biti bolje" - smrtno ozbiljan. Dvije godine kasnije, u septembru 1914, dok je Berlin mislio da se nalazi nadomak pobjede, njemački kancelar, Teobald Betman Holveg, sačinio je listu drakonskih zahtjeva koje bi nametnule apsolutnu njemačku hegemoniju na čitav kontinent.

Međutim, jeste ironično što se za početak rata drži ubistvo jedinog čovjeka koji izgleda uopšte nije želio rat ni sa jednom silom - a to je bio jedan od 70 nadvojvoda Habzburškog carstva, Franc Ferdinand ("...niko ga nije volio, osim njegove žene"), kog je ubio Gavrilo Princip 28. juna u Sarajevu.

O razlozima za početak rata, odnosno julske krize, odvajkada su se vodili sporovi, s tim što to pitanje nikada neće biti moguće odložiti ad akta. Hejstings tvrdi da nadvojvodino ubistvo uopšte nije poslužilo kao autentični uzrok koliko je samo pokrenulo neke struje što su u zapećku odbrojavale minute i čekale na pravu priliku. U svakom slučaju, radi se o spekulativnim hipotezama i svaki istoričar može imati svoju drastično drugačiju od teorije njegovog kolege, iako je zanimljivo da je od tada o tome na vidjelo isplivalo vrlo malo novih dokumenata, ističe Hejstings.

Zanimljive epizode

Da li je srpska vlada u Beogradu znala za Principove namjere? Nemoguće je odgovoriti sa preciznošću. Ferdinandovo ubistvo je uostalom moglo proisteći iz onog dijela stanovništva koje je negodovalo zbog aneksiranja Bosne od strane Austrougarske sile, što bi u ono doba bio sasvim razumljiv tok stvari, i ne samo na Balkanu. A jedino čime se ta imperija mogla podičiti jeste mic-po-mic osvajanjem starog kontinenta, pošto nije imala čime da parira Englezima i Francuzima u osvajanju zemalja na drugim kontinentima. Te se i ona nekako morala "naduvati" ne bi li ostavila jak utisak pred ostatkom odveć nakostriješene Evrope, čije su barutane već godinama prijetile da će eksplodirati od prenatrpanosti. O Srpskom frontu kaže sljedeće: "...front je u načelu bio najmanje bitan u cjelokupnoj slici ovog rata, ali je zato u mnogome doprinio krajnjem padu Habzburške imperije."

Ne samo što se u svojim istraživanjima autor najviše služi pismima i dnevnicima kako bi što bolje oblikovao sliku o kojoj piše, Hejstings zna da bude i prilično zabavan dok sudi o određenim političkim figurama, tako da na mahove Katastrofa podsjeća na alografiju (pisanje o drugima), odnosno na neki vid memoarističke proze. Francuski general Šarl Lanzerak je "neotesan i bespomoćan... žrtva utučenosti van poimanja i najoštrijeg pesimizma." Jednog mornaričkog oficira je opisao kao "fušera epskih razmjera". Dok ga je jalova kampanja austrijske opsade Antverpa, krajem septembra, navela da prvog lorda Britanskog Admiraliteta optuži za "šokantnu glupariju od strane ministra koji zloupotrebljava svoju moć i iznevjerava vlastite odgovornosti".

Sumnjam da ćete ikada pomisliti da se radi o Vinstonu Čerčilu.

Tu je Čerčil odlučio da lično otplovi do Antverpa tokom jedanaestodnevne opsade i gradom paradira u rols-rojsu. Neki Čerčilovi biografi ovaj peh - slanje 2,500 nikako opremljenih, gladnih i neistreniranih britanskih specijalaca bez logistike i artiljerijske potpore u pomoć bezmalo poraženim Belgijancima da bi njih onda naprasno povukao - tumače kao šaroliku pustolovinu, međutim ne i Hejstings, jer vojnici nipošto ne bi trebali da ginu u bezbrižnim avanturicama, koliko samo zbog krivice ljudi s vrha. Štaviše, autor se uistinu čudi kako su članovi Admiraliteta mogli tako olako da pređu preko Čerčilovog infantilnog ponašanja

Svjedočenje iz rovova

Ovakve slike samo pojačavaju fragmenti iz dnevnika i pisama izgubljenih ljudi na bojnim poljima. Evo šta je napisao izvjesni Vilfrid Ejbel-Smit o smrti bliskog prijatelja na Ipru: "Kad god razmišljam o onolikoj iznurenosti jadnog Bernarda prije par dana (ostavio sam ga u rovu rano jutros i pomislio kako bih se rado mijenjao s njim, napokon je izdahnuo)... Sada o njemu mislim da je u potpunom miru i daleko od svekolike larme, čemera i jada, i iako ova vijest mora biti jeziva za nju (pokojnikovu suprugu), jadnicu... to nikako ne može biti u istoj mjeri loše po njega, tako da se ona mora tješiti mišlju da on konačno može svojski da se odmori po prvi put."

Fantastičan i razborit uvid u Veliki rat, Hejstingsova knjiga Katastrofa uspijeva u onom u čemu je uspjela i Livenova Rusija protiv Napoleona: bitka za Evropu 1807-14 (2009), da neke dugogodišnje dileme razumno privede kraju jednom za svagda. Ljetos je beogradska Laguna objavila posljednju Hejstingsovu knjigu o kojoj je bilo riječi i na ovim stranama: Pakao - svet u ratu 1939-45. Knjiga je, nekako i licemjerno, objavljena u dva toma, prema čemu ispada da jedan isti naslov morate platiti kao dvije različite knjige (ovdje neću računati petparački povez za ovakvu vrstu literature). No, ako zanemarimo smiješne marketinške trikove, bitno je ustvrditi da su slične knjige napokon opet počele da se prevode na našim prostorima, pa je to za svako poštovanje.

U stvari, Laguna je otišla još korak dalje. Nedavno je objavila i izuzetnu istorijsku biografiju o Katarini Velikoj koju potpisuje Robert K. Mesi, a o kojoj sam pisao ubrzo pošto je izišla u originalu. Ako to imamo na umu, logično je pretpostaviti da Hejstingsova Katastrofa neće ostati neprevedena.