Ljeto je vrijeme za prikazivanje umjetničke produkcije po trgovima, pjacama, i skverovima primorskih gradova, između crkava, pod palmama, poslije piva, a prije večernjeg koktela.
Artizam izvedenog djela iz skoro svih oblasti miriše na zimski rad pripreme i na mlijeko za sunčanje prvog izvođenja. Literarni tekst može imati celulit, ali publika ne može. Kultura u vizuelno doba. Gola umjetnost.
Ovih dana bavim se teorijskim pitanjima recepcije književnih djela, kao i riječi izgovorenih povodom njihovih javnih predstavljanja na pomenutim tgovima, pjacama i skverovima. Tu mi se lagano umeće tema učešća čitaoca u književnom djelu kao i tema o skrivenim mehanizmima za generisanje tropa, metafore na prvom mjestu.
Ništa manje nisu mi interesantne teme vezane za prirodu književnog jezika i to ko ga „posjeduje“. Po podgoričkoj vrućini, ovoj temi je teško kao lososu koji pliva uzvodno.
Medvjeda koji ga čeka da i ne pominjem. Stilistika je dugo vremena bila usredsređena na pisca i interpretaciju književnog djela. Ono što je nedostajalo tom postupku bio je ma kakav pomen mentalnih procesa iz kojih bi se dobile informacije o načinu na koji čitalac čita i interpretira književni tekst.
Kognitivna stilistika zalazi u procese identifikovanja književnog jezika s ciljem da utvrdi šta je to u njemu različito od drugih oblika društvenog diskursa
Stilistika je, stoga, počela da sistematičnije istražuje kognitivne strukture koje čitaoci aktiviraju kada dekodiraju književni tekst i tako pridodala sebi epitet „kognitivna“ usredsredivši se na teoriju shema, vještačku inteligenciju i kategorije konceptualne zavisnosti.
Kognitivna stilistika (poetika) ima za cilj pomjeranje istraživačkog interesovanja sa modela teksta i njegove kompozicije na modele koji prave vezu ljudskog uma i procesa čitanja. Poenta je istražiti kognitivne mehanizme koji stupaju u dejstvo kada se ma koji tekst počne procesirati prilikom čitanja. Kognitivni zaokret u interpretaciji književnog teksta desio se kada je bilo potrebno pobliže definisanje samog objekta analize, a to je književnost.
Kognitivna stilistika zalazi u procese identifikovanja književnog jezika s ciljem da utvrdi šta je to u njemu različito od drugih oblika društvenog diskursa. Nove tendencije iz osamdesetih prošlog vijeka rezultirale su teorijama čiji je cilj bio da ukažu na modele koji objašnjavaju kako čitalac aktivira pohranjeno znanje u procesu čitanja i kako se ono modifikuje i obogaćuje u tom procesu.
Taj kognitivno-diskursni interfejs može se ilustrovati rečenicom „Dajte mi kriglu piva“, gdje se aktivira mentalna slika pub-a (može i kafea, mada je to onda malo drugačija mentalna slika), što je dovoljan imput za sliku sheme koja je u službi atmosfere, okruženja i kulisa za datu literarnu scenu kojoj ne treba literarne dopune. (Ovo bi trebalo naročito dobro da zapamte pisci koji vole duge opise koje savremena teorija kreativnog pisanja, aludirajući na Homera, naziva "rosy fingers of dawn" (ružičasti prsti zore). Ja lično odmah priznajem krivicu.)
Mentalna predstava pub-a, ili kafea, utvrđivana čestim odlascima na takva mjesta rezultiraće u čitaocu vrstom idealizovane prototipične slike ili prizora, a to je slika koju bismo mogli nazvati idealizovani kognitivni model. Idealizovani kognitivni model sadrži informacije o, za nas, tipičnim domenima znanja potrebnih za procesiranje i razumijevanje tekstualne reprezentacije.
Ti domeni znanja popraćeni su konceptualnim slotovima koji idu uz datu mentalnu predstavu. A mentalna predstava pub-a ili kafea uključivala bi uloge barmena, gosta, konobara, izbacivača i slično i rekvizite poput stolica, stolova, rasvjete, bara i slično. U ovoj poznatoj sceni u baru (Schank i Abelson, 1977) ništa nije novo, samo su aktivirane prototipične slike iz mentalnih predstava o baru.
Navedena mentalna slika pub-a bila bi drugačija ako bi gost zatražio šolju piva, ako bi na vratima pisalo „mamuze poželjne“ ili ako bi iz pub-a, ili kafea, žene izlazile frizirane.
Svaki od tih nabrojanih momenata mijenjao bi idealizovanu prototipičnu sliku ili idealizovani prototipični model i stvarao kontekst za novu shemu. „Dajte mi kriglu piva“ stvara kognitivnu prečicu kada interpretiramo jezik bilo literarni, bilo obični, svakodnevni.
U smisaono složenijim i literarno bogatijim tekstovima, svaka aktivacija značenja biće zavisna od čitalaca čija će književna kompetencija dozvoljavati 'razumne' korelacije sa lingvističkim oblicima i semantičkim funkcijama. Drugim riječima, svako će drugačije čitati tekst.
Navedeni postulati kognitivne stilistike izoštrili su fokus na nekoliko teorijskih pitanja. Jedno od njih je priroda književnog jezika, a drugo je ko ga posjeduje. Ako je odgovor na prvo pitanje u kreativnoj upotrebi jezika, onda je logično pitanje gdje je granica tog jezika i kakva je ona. Da li je reklama, koja često veoma kreativno koristi jezik, takođe, književnost? Ako je, pak, odgovor u iščašenju jezika, tada kognitivna lingvistika, i posljedično, kognitivna stilistika, plediraju na pravi odgovor.
Literarni jezik u ovom teorijskom modelu identifikuje idealizovane prototipične slike, ali ih i dekonstruiše. To radi oneobičavanjem. Oneobičavanje je iznevjeravanje jedne sheme, a uspostavljanje druge, pravi se nova mentalna predstava u kojoj učestvuje nekoliko sukcesivnih i paralelnih procesa (engl. foregrounding i backgrounding ).
Iznevjeravanje date mentalne predstave iz idealizovanog kognitivnog modela znači napuštanje navike po kojoj date jezičke strukture prizivaju određene reakcije u mozgu putem kojih čitalac određuje scene, radnju i aktere. Taj kreativni princip jednako je djelatan u književnosti i u vizuelnoj umjetnost kao što je film.
Prisjetimo se dijaloga na početku filma Nema zemlje za starce. Idealni kognitivni model koji poznajemo kroz uloge prodavca i kupca ruši se na samom početku dijaloga i uspostavlja se nova mentalna predstava onog trenutka kada Anton Čigur (Havijer Bardem) baci uvis novčić i kaže prodavcu: „Ovo će ti reći koliko u životu možeš da izgubiš.“
Čovjek momentalno iznevjerava svoju (proto) tipičnu ulogu prodavca u gvožđari i prebacuje se na novu shemu: „Pa, morao bih da znam koji je najveći zgoditak .“ „Saznaćeš odmah .“ Ovo oneobičavanje navedenih uloga i, posljedično, inverzan odnos moći sagovornika stvorio je dovoljno imputa da se dekonstruiše idealizovani kognitivni model o kupoprodajnoj transakciji i da počnu da se stvaraju nove mentalne sheme.
Uz to, direktnost i neopozivost diskursa Antona Čigura počinje da stvara mentalnu predstavu o liku koji izaziva strah, tip je lud, što sve doprinosti oneobičavanju na makronivou, a to je oneobičavanje žanra.
Vestern kroz navedenu scenu postaje triler (nesrećni čovjek je rekao pismo i izgubio glavu), klasični kaubojac očas je preveden u novi žanr. Nema zemlje za starce je neo vestern triler.
Na pomen kognitivne stilistike svakako treba pomenuti makar dio geneze istraživanja i reći da je sve krenulo od izučavanja metafore. Čovjekovo iskustvo sebe, prostora u kojem se nalazi i vremena na razne načine mjeri visoko je metaforizovano. Čitav naš konceptualni sistem je metaforičan. Reklo bi se da je od rasvjetljavanja mehanizma metafore uzet pelcer za cijelu kognitivnu lingvistiku.
Metafora je kreativna upotreba jezika, ali i anomalija, rekao bi Šklovski; oneobičavanje, rekao bi Vološinov; devijacija, rekao bi Jakobson. Ruski formalisti govorili su o metaforama kroz metafore odgovarajući na teško pitanje šta je to književni jezik.
Kognitivni teoretičari poput Lejkofa i Džonsona kažu da je metafora unilateralna i da joj se izvorni i ciljni domen ne mogu zamijeniti i to su iskazali kroz Hipotezu invarijantnosti. (To im je Stokvel djelimično opovrgao). Ja bih rekla, i malo se primakla Aristotelu, da je metafora predvorje istine.
Izvorni i ciljni domen nisu sasvim jednaki, ali skoro da se može staviti znak jednakosti i tako se istinitošću jednog potvrditi istinitost drugog člana i domena, kao u primjeru: Sanja je jedan slatkiš. Eto, baš slatkiš. Metafora je sve to i mnogo više. Jedan tip metafore, takozvana pojmovna metafora, posprema, sistematizuje i procesira ljudsko iskustvo i okolni svijet po mjeri čovjeka kojem je on središte.
Kada se more prelilo na kotorsku rivu i poplavilo ploče po kojima je gazio, jedan dječak rekao je majci uplašeno: „Vidi, mama, ustala voda“. Ustala je da bi njega stigla. Što se tiče tog djeteta, ne bi me čudilo da ono negdje bude krupno izazvano svojom sposobnošću da lako skuje metaforu.
Rekli smo, u kognitivnoj stilistici djelo postoji, živi, ostari i umre samo u nekoj relaciji. Jedna je relacija djelo i čitalac, druga je djelo i književna kritika, a nerijetko se uspostavi trougao preko hipotenuze, a to je relacija čitalaca i književne kritike.
To su one situacije kada se pojavi talentovani i kontroverzni pisac sa sjajnim romanom gdje zvanična kritika insistira na (lošem) sudu koji je suprotstavljen sudu čitalaca potvrđenom kroz masovnu kupovinu knjiga.
To se desilo Normanu Mejleru, Džonu Apdajku i Eriki Džong, da pomenem samo neke. Oni su danas klasici. Prvi pomen termina „bestseler“ pada oko 1889, ali navedeni pisci su mu dali značenje koje danas ima.
U ekskluzivnom odnosu loše kritike i velike čitanosti svaki pisac vjerovatno priželjkuje onaj inkluzivni: i dobru kritiku i veliku čitanost. No, s vremenom kao majstorskim rešetom uvijek mora da se računa.
Čitalac je, rekosmo, središte interesovanja u kognitivnoj stilistici; pisac je u tom središtu u svim ostalim teorijama. Stoga, za teoretičare kognitivne stilistike ljepota je uvijek u oku posmatrača.
Današnja podjela književnih djela, bar na zapadu, napravila je razliku između popularne fikcije (engl. popular fiction), što bi bila trivijalna književnost, kojoj je suprotstavljena književnost (engl. literature), a javila se potreba i za trećom kategorijom – to je popularna književnost (engl. popular literature).
Značenjska distinkcija je u opoziciji fikcija naspram književnost gdje je drugi član para prestižniji od prvog.
Popularna književnost obuhvata široki raspon literarnog kvaliteta i karakterišu je naizgled suprotstavljeni epiteti: tu pripadaju i bestseleri i djela dobitnika prestižnih književnih nagrada. U tu kategoriju spada i Filip Rot koji je odavna kandidat za Nobela i koji prodaje romane bolje i više od Nore Roberts, a ona piše bestseler ljubavnu prozu.
Tu su i Korekcije Džonatana Frenzena, koji nije želio da se pojavi u emisiji "Fresh Air" kod Opre Vinfri , bez obzira na to koliko bi takvo gostovanje podiglo prodaju njegovog romana koji je već bio bestseler.
Pisac ne može prevariti svoje vrijeme, ali je obavezan da iznevjeri formu. Kada se odmakne od važeće norme, skoro da je prevario vrijeme. Ova hipoteza kognitivne stilistike reklo bi se da poziva na obmanu idealnog kognitivnog modela bilo forme, bilo sadržine, bilo žanra, bilo koje literarne kreacije. Što je obmana krupnija, to je literarno postignuće veće.
Tako je moguće tumačiti književne inovacije Džorža Orvela ili Oldosa Hakslija, čije naracije nisu bile o svom vremenu već o nekom budućem. Distopijski roman „1984“ iz perspektive 1949, kada je objavljen, bio je futuristička vizija kraja drugog milenijuma.
Danas znamo da su se mnogi (popularni) žanrovi rodili da bi svojim čitaocima amortizovali stvarnost distopije koja se živi i vrlinu 'novog vrlog svijeta'.
Sudbina književnosti odrediće se dobrim dijelom odgovorom na to kako pisati u kulturi gdje se život uveliko konceptualizuje kao brza slika, a ne kao spora riječ. Brzina se konceptualizuje kao neimanje vremena, na interfejsu neimanja vremena i brzine cvjeta površnost, a površnost kreira takve idealizovane kognitivne modele koji se često na popularnoj fikciji očitavaju kao brzo, jeftino, jednokratno.
To je kultura koja priča priče o sebi: um prekrojen brzinom traži adekvatnu književnost. Oče naš, tekst naš daj nam danas. S jedne strane poručuju mu brže, s druge strane kažu mu uživaj. To dvoje daje brzo uživanje. To je princip koji porađa bestselere, najčitanije knjige i profit. To je ono što ostaje u hotelskim sobama nakon ljetovanja.
Ovo je trenutak da se pomenu izdavači i industrija knjige i da se postavi pitanje: koliko je umjetničkog u milijardi i kusur miliona koje je J. K. Rouling zaradila na seriji romana o Hari Poteru? A koliko u brojnim izdavačkim kućama koje su bankrotirale? Brzom uživanju može se suprotstaviti jedino sporo uživanje, a ono dolazi od umjetnosti.
Kognitivna stilistika i to mjeri. Mora da se mjeri (ili će se mjeriti) količina hormona sreće koja se izluči kada strastveni čitalac naiđe na rečenicu za koju zna da ruši književne kanone, pravi mentalni prostor za originalne književne slike i oneobičava, šta drugo, do li bol.
"Juče su mi javili da mi je umrla majka... Ili je to bilo prekjuče... Nisam siguran,” kaže glavni junak koji se zove Merso u romanu koji se zove Stranac . Samo u lošim romanima muškarce ne boli. Tako sam nešto htjela da kažem na promociji svog romana "Life Lift" na Trgu pjesnika u Budvi.
Nema teksta bez celulita. Mala aberacija bilo kog dijela koja ne smeta vrhunskoj umjetnosti. A život? Ne treba ga zatezati da bi drugima izgledao ljepši. Ali treba se silno truditi da bi nama samima bio bolji. Dobra književnost bogme pomaže.
Fenomen popularne književnosti
Popularna književnost je fenomen koji se nametnuo snažno i govori o vremenu i kulturi u kojoj nastaje. Kultura se, pak, definiše pričama koje priča o sebi, da navedemo popularnu Dudijevu definiciju.
Analizom u kategorijama kognitivne stilistike dobiće se, maltene, skenerska slika popularne književnosti. To je, prvo, da djelo ima, po mogućnosti, jasnu žanrovsku pripadnost. Niko se tako ne mrzi kao čitaoci horora i oni koje vole ljubavne romane. Jasan žanr – jasni idealizovan kognitivni modeli, da se čitaoci ne muče da stvore žanrovski kontekst koji je uvijek u meta nivou.
Dalje, nema previše devijantnog jezika, složena metafora uvijek traži zastajkivanje i odgonetanje što je pisac htio da kaže jer to usporava čitanje. Ovo vodi u sljedeći nalaz. Naime, naracija je obavezna.
Neš, veliki teoretičar popularne književnosti, kaže da je naracija u središtu naših kognitivnih aktivnosti, istorijskog mišljenja, psihološke teorije i delanja, ali i političke kritike i prakse. Tu tvrdnju dopunjuje Zoran Paunović kada kaže da se naracija kao takva više koristi za prenošenje postojećeg znanja, a manje za objavu ili opis novih, revolucionarnih otkrića.
Slijedi da, koliko god da je naracija neophodna, manje problema u procesiranju pravi ona linearna, sa urednim hronološkim nizom sukcesivnih radnji nego ona koja ima nekoliko nivoa naratora, mnogo flešbekova, refleksija i vraćanja u prošlost, da ne kažemo u budućnost. Irvin Velš, popularni pisac "Trainspotting"-a , odgajio je komplikovani model naracije, ali je odnjegovao i mnogo čitalaca.
Treba dodati da je, pored ostalog, književnost mimetička i eskapistička. To dvoje vodi u popravljanje stvarnosti. Uspostavljanja takvih novih mentalnih shema – nikad dosta. Kome se to danas može uskratiti? I na kraju – kratka forma. Ako se već čita, a ne gleda, onda kratka forma. Popularna književnost danas – to je Laguna koja izdaje Andrića i Dučića.
Bonus video:
