(Dioklitijsko zavještanje - Miraš Martinović, CNB "Đurđe Crnojević", Cetinje, 2012.)
Miraš Martinović se kao pisac odavno zanima za daleku prošlost Crne Gore, za njene antičke i srednjovjekovne slojeve prije svega. Tragajući od iskona za počecima povjesnice crnogorskog geografskog prostora, našao se iznenada u čvorištu u kome se sijeku i prožimaju više ravni: geografska, istorijska i metafizička, kao i više načina postojanja i trajanja u sprezi ontološkog, gnoseološkog i egzistencijalnog.
Za razliku od istoričara koji je “prorok okrenut natraške“, književnik istovremeno gleda i unazad i unaprijed. On je, u stvari, restaurator jednog davno nestalog i zaboravljenog svijeta. Tragajući za fragmentima prošlosti, izvorima i činjenicama, pisac-umjetnik ne vrši rekonstrukciju kao istoričar već prvo napravi destrukciju istorijskog pa onda kreće u stvaralačku avanturu oživljavanja jednog svijeta.
Čitaoci će možda očekivati da je Miraš Martinović napravio romansiranu istoriju početaka crnogorske državnosti
Za razliku od istoričara, čija rekonstrukcija prošlosti je, uprkos svemu mrtva, pisac-umjetnik pravi čuda uz pomoć mašte i kao demijurg stvara novi svijet, udahnjujući onome što je istorijsko život, estetsko postojanje umjesto egzistencijalnog.
Kroz višestruku transpoziciju stvarnosti književnik uspijeva da učini ono što nikome ne polazi za rukom: da ono nevidljivo, metafizičko, učini vidljivim i da ga uhvati i ukroti u estetskoj formi. Književnik se, znači, ne bavi kao istoričar, kako je primijetio još davno Aristotel, onim što je pojedinačno već onim što je posebno i opšte.
U stvari, kroz umjetničku formu, a književno djelo je istovremeno i sadržina i forma, pisac kroz posebno oživljava jedan svijet kroz spregu i prožimanje pojedinačnog i opšteg, što se manifestuje kroz estetsko kao spoj ontološkog i gnoseološkog.
Ta istina nije istorijska za kojom traga istoričar i rekonstruiše je u studiji ili nekom drugom naučnom žanru, već prvenstveno estetska, umjetnička i koja se ne otkriva već stvara i tako stvorena živi.
Upravo u takvu stvaralačku avanturu se upustio poznati crnogorski književnik Miraš Martinović u svome novom romanu Dioklitijsko zavještenje, savlađujući brojne scile i haribde umjetničkog stvaranja, zamke istorije i logike, opijenost mitskim svijetom.
Oslanjajući se na svoj raskošni talenat, iskustvo proznog stvaranja, na moćnu intuiciju i još moćniju imaginaciju on maestralno, u duhu svoga vremena i iskustava moderne svjetske književnosti, uspijeva da riješi jedan od osnovnih problema književnog stvaranja - odnos umjetnosti i stvarnosti.
Pored predestinacije, autor otvara i više drugih pitanja vezanih za romanesknu formu, ističući i više dimenzija značenja
Čitaoci će možda očekivati da je Miraš Martinović napravio romansiranu istoriju početaka crnogorske državnosti, osvijetlivši dukljanski period naše povjesnice na razmeđu dva milenijuma ili da je sačinio savremeno žitije Vladimira i Kosare ili neko zanimljivo hagiografsko sočinjenije.
Ali će se silno iznenaditi kada se takva očekivanja ne ispune. Zbunjeni, čitaoci će se osvijestiti tek kada se nađu ne u istoriji već u samom svijetu romana koji oživljava na njihove oči, u nečemu što je živo a ne mrtvo, u svijetu koji postoji kao što i oni postoje, ne u prošlosti nego u vječnoj sadašnjosti.
Miraš Martinović je svojim moćnim talentom i snažnom imaginacijom stvorio, koristeći se iskustvima savremene svjetske književnosti, jedan originalni estetski svijet, roman jedinstven ne samo u crnogorskoj književnosti nego i na širem južnoslovenskom prostoru.
Dioklitijsko zavještenje, neveliko po obimu ali izuzetno po metafizičkoj dubini i tekstualnoj slojevitosti i, nadasve, po estetskim dometima u stvaralačkom književno-teorijskom nivou i postupku, predstavlja po mnogo čemu jedinstveno književno djelo.
Roman Dioklitijsko zavještenje, Miraša Martinovića je, pored vješto inkorporiranog uvoda iz Barskog rodoslova iliti Ljetopisa i završnog teksta o anonimnom i tajnovitom Zećaninu iz Krajine, autoru spisa O podvizima zetskog kneza Vladimira, strukturiran iz dvadeset kompozicionih segmenata i složen u vrlo koherentnu cjelinu, u stilu kontrapunkta, ne samo na više ravni pripovijedanja nego i na istovremenom zvučanju ontoloških i metafizičkih glasova, uz stišanu liriku koja negdje u pozadini prelazi u jedva čujnu muziku sličnu onoj sa Anankinog vretena.
Roman počinje svadbom u Duklji, na Dioklijskom ili Skadarskom jezeru, stvarno i simbolično
Iako zasnovan na hrišćanskom mitu i činjenicama vezanim za srednji vijek, kad se tiče odnosa nužnosti i slučajnosti, predodređenosti i slobode u romanu se osjeća i antička dioptrija.
Pored predestinacije, autor otvara i više drugih pitanja vezanih za romanesknu formu, ističući i više dimenzija značenja koje su u romanu vidljive ili skrivene.
Poznato je da u svjetskoj literaturi ima malo književnih junaka koji se mogu nazvati pozitivnim, idealnim. Uglavnom preovlađuju negativni junaci. Pozitivne junake je teško motivisati i oblikovati a da ne liče na fresku ili sjenku.
To polazi za rukom samo izuzetnim majstorima književnog stvaranja. Nešto slično je uspjelo i književniku Mirašu Martinoviću u oblikovanju likova dukljanskog kneza ili kralja Vladimira i njegove supruge Kosare, ćerke makedonskog cara Samuila.
Oblikovanje ovih likova zahtijevalo je detaljnu i svestranu analizu, a roman je u cjelini testiran na svojevrsnom kritičkom književnom-teorijskom „času anatomije“, kako bi se ukazalo na njegovu slojevitost, metodološki i stvaralački postupak, značenjsku polifonost i druge osobenosti.
Sve što je vanknjiževno, osim nužnih nenametljivih opaski ili dokumentarnih iskaza, nije unošeno u tkivo romana
Svaki od dvadeset kompoziciono strukturnih segmenata je priča za sebe koja učestvuje u sazdanju cjeline djela.
Roman počinje svadbom u Duklji, na Dioklijskom ili Skadarskom jezeru, stvarno i simbolično. U njoj emanira nacionalni duh jednog prostora ali se projavljuje i ono opšte, kosmičko i metafizičko.
Fatalizam, ono sudbinsko, nije samo u hrišćanskom duhu niti je sudbina pojedinca data samo u rasponu odnosa ljudskog i božanskog, monoteističkog, u svijetu u kome je čovjeku izbor vrlo sužen - između skrušenosti i pobune - u kome nema dijaloga, u kome isto prolaze i kraljevi i mali anonimni ljudi. A što je položaj viši a odgovornost veća to je i sudbina glavnih junaka tragičnija.
Piscu Mirašu Martinoviću je pošlo za rukom da izbjegne sve hagiografske zamke i iskušenja hrišćanskog svijeta i duha i stvori vrlo originalne, trodimenzionalne likove glavnih junaka Vladimira i Kosare.
Kroz sudbinu Vladimira i Kosare data je na neki način i sudbina zemlje kojom su vladali ali i naroda kojima su pripadali. Kao feniks, više puta je vaskrsla i priča o njima.
Za sagu o Vladimiru i Kosari, po nekim indicijama, znali su izgleda Dante Aligijeri i Viljem Šekspir. Možda bi neka precizna istraživačka detekcija mogla naći tragove legendarne dukljanske ljubavi i u njihovim djelima.
Autor kao poseban segment ističe kazivanje o vjekovnoj litiji uz padine Rumije i legendu o zavjetnoj crkvi na njenom vrhu
Nije čudo što se i naše okruženje, naknadno, otima ne samo o legendu o Vladimiru i Kosari nego i o njihove stvarne istorijske likove, zemlju i narod kojim su upravljali, osvajajući tako, po balkanskom receptu, tuđu prošlost i teritorije, kulturu i duhovnost.
No, autor romana Dioklitijsko zavještenje se time ne bavi. On uzima samo činjenice koje su u funkciji estetskog i oblikovanja likova glavnih junaka.
Sve što je vanknjiževno, osim nužnih nenametljivih opaski ili dokumentarnih iskaza, nije unošeno u tkivo romana.
Miraš Martinović ima čvrstu osnovu na kojoj gradi svijet romana i raznovrsnu književnu potku koja se koristi različitim izvorima u sazdanju romaneskne arhitekture, uz upotrebu snažne dokumentarne fikcije i izuzetne imaginacije. Upotreba motiva je posebna specijalnost književnog postupka u romanu i jedna od osobenosti autorove poetike.
Posebnu, stvarnu i simboličnu, funkciju ima otvaranje bunara 1001. godine. Priča o tome je vrlo zanimljiva, u njoj se miješaju stvarnost i fantazija, legende i istorija. Slična je i priča o izvorima i njihovoj sudbini, o povezanosti prirode i čovjeka, o prirodi u čovjeku i čovjeku u prirodi.
O prošlosti svjedoče toponimi, hidronimi, antroponimi i fitonimi. Iz njih emanira duh jednoga doba i zemlje naših predaka, dukljanskih Slovena. Autor je posebno izdvojio izvor Lemljan oko koga se plete priča o žeđi i dušama. U njoj metafizičko izbija kroz stvarno i konkretno, na granici koja iščezava između dva svijeta, živih i mrtvih.
I u stvarnosti i u romanu vidimo kralja Vladimira kako drži sopstvenu glavu u naručju i korača kroz vrijeme u beskraj
Na neki način nukleus cijeloga romana je priča o krstu, Vladimirovom snu, koji je alef njegove sudbine. A svako je raspet na svom krstu i svako nosi svoj krst. Vladimirov krst traje hiljadu godina, što je stvarniji to je misteriozniji a kao simbol je stvarniji od onoga koji postoji. Tu je i jedna od priča o Vladimirovom pogubljenju i vječnosti.
Autor kao poseban segment ističe kazivanje o vjekovnoj litiji uz padine Rumije i legendu o zavjetnoj crkvi na njenom vrhu, za koju se vjekovima iznosi kamenje koje bi trebalo jednog dana da se samo sklopi u hram Božiji. U romanu se miješaju glasovi iz raznih vremena koji vjeruju u ispunjenje legende.
Međutim, u stvarnosti se ta vjera svodi na sizifovski posao, a poražena je postavljanjem limene crkve na vrhu Rumije. Ona nije sama dolećela, kako je predanje proročki nagovještavalo, već je to podvala Đavola Bogu i njegovoj svemoći, slično Zlatnom teletu u starozavjetnoj priči.
Ali u romanu zavjetna crkva treba da se sama sazda na visu ontološkom jednog naroda kome je stvarni otet i oskrnavljen.
Tu zavjetnu crkvu niko ne može oteti ni oskrnaviti. Ona je na vrhu koji se gubi u vječnosti, sa likom sveca u oreolu slave.
Miraš Martinović na specifičan način vaja Kosarin lik, kroz njene samotne monologe i dijaloge sa vidljivim i nevidljivim sagovornicima, vremenom i prostorom od Prespe do Dioklitije. Njena sudbina carske princeze, vladarke i žene je u funkciji neke više promisli. Njena tužaljka ima biblijsku snagu, a njen bol nadmašuje antičku patnju i mudrost.
Roman nije samo saga o ljudskoj sudbini, čovjeku i prirodi, već i priča o vremenu, „sašaptavanje vjekova“
U romanu Vladimirov krst postepeno prerasta ne samo u metaforu stradanja i vjere nego i, skoro, u živi lik. U njemu kao da je oživotvoren Sveti Duh. Kralj Vladimir vodi dijalog sa Krstom. A svu tu odiseju Krsta i Kralja koji ga je ponio prate čuda, kroz vrijeme i pamćenje. Sve to istovremeno živi u priči i mi u njoj.
I u stvarnosti i u romanu vidimo kralja Vladimira kako drži sopstvenu glavu u naručju i korača kroz vrijeme u beskraj.
Taj hod je, u stvari, kraljev put koji je u romanu posebno naglašen. Put podvizništva i žrtve. Žrtve ugrađene u sazdanje budućnosti svoga naroda i postojanja u svejedinstvu. U Jednom. Koristeći se raznim postupcima umjetničkog pripovijedanja i usmenog narodnog kazivanja, kroz prožimanje sna i jave, pisac, lakonski, vrlo vješto a stilski dopadljivo, nagovještava tragični epilog glavnog junaka romana u svejedinstvu prirodnog i ljudskog. San se pretvara u surovu realnost, u kojoj nečiste sile uzimaju svoj danak.
Zidanje crkve, kao i skoro svake zadužbine, zahtijeva žrtvu da bi se održala. Pored sopstvene sjenke, Vladimir je voljom neke više sile uzidao sebe. To je hrišćanski fatum, ali i ironija sudbine.
Roman nije samo saga o ljudskoj sudbini, čovjeku i prirodi, već i priča o vremenu, „sašaptavanje vjekova“, kako kaže autor. Hor vremenâ.
Ima mnogo toga što razdvaja ljude i narode, što ih sukobi i zakrvi, do istrebljenja. Međutim, postoji i neka nemušta koheziona sila koja ih spaja. Pored priče o opštoj prolaznosti i uzaludnosti, živo je i vjerovanje u ljubav i njenu moć.
Ovaj polifoni, prstenasti roman Miraša Martinovića pruža brojne mogućnosti za analizu i tumačenje, razuđen i u sadržajnom i u formalnom pogledu
O tome postoje brojne legende. O onome što ih povezuje. Stradanje, žrtva i duhovni podvig kralja Vladimira ispričani kroz brojne legende imaju nešto zajedničko u svim varijantama.
„On je svetitelj svih!“ kaže se u romanu. To je ono što spaja. Kao i sve priče o ovoj istorijskoj i legendarnoj ličnosti. To je, po autoru, „priča koja veže vjekove“.
Priču o kralju dukljanskom Vladimiru i njegovoj smjernoj supruzi, ženi izuzetne moralne čistote i ljepote, kraljici Kosari, u monaštvu Teodori, autor je ispričao na više načina, u više varijanti, kao niko dosad.
Ljepota i tragičnost Kosarina se posebno ističu kroz ispovijest ispisanu njenom rukom iz koje se vidi da se ona uzvisila kao „Božija suparnica“, uzvišenija kao žena od krvi i mesa nego kao svetica.
Ovaj polifoni, prstenasti roman Miraša Martinovića pruža brojne mogućnosti za analizu i tumačenje, razuđen i u sadržajnom i u formalnom pogledu. U crnogorskoj književnosti ovo djelo je po mnogo čemu jedinstveno.
Bonus video:
