Vulgarno ispoljavanje dobrog ukusa

Imam jedan problem sa, da tako kažem, crnogorskim intelektualizmom. Naprosto, ne podnosim njegov napadni snobizam koji nerijetko žulja svojom kratkovidošću. Zato, kad god sam u Podgorici, u širokom luku izbjegavam izlaske na sva ona “kulturna” mjesta u kojima postoji velika šansa da se nađem u krugu intelektualaca ornih za bistrenje filma, muzike, književnosti ili bilo čega drugog što iziskuje vulgarno ispoljavanje “dobrog ukusa” kroz nipodaštavanja svega onog što se ne uklapa u zacrtane mu okvire.

I ta “povlašćena” pozicija intelektualca – ili, ako su nešto mlađi, hipstera – beskrajno mi je interesantna

Bez prijeke potrebe da ispadam glup i neobrazovan u društvu – govoreći, na opšte zgražavanje okoline, da je te 2007. godine moju filmofilsku dušu više pogodila smrt Džona Flina i Boba Klarka nego Ingmara Bergmana i Mikelanđela Antonionija – uglavnom sam uspješno izbjegavao pojavljivanje na mjestima na kojima dominira ukus “povlašćenih”.

Rekoh, uglavnom, jer sam se prije dvije godine sasvim slučajno zadesio u jednom “kulturnom” prostoru u kome mi je bila održana lekcija o tome što bi “svaki pravi intelektualac trebalo da izbjegava”. Pazite, ne da voli, već da izbjegava!

Elem, potegla se priča o filmskim scenaristima, pa je pomenut bio i jedan od najvećih – Dejvid Memet. Tada je jedan od sagovornika kazao kako obožava Memetove radove, ali da je prije nekog vremena imao neprijatno iskustvo sa jednim njegovim filmom.

Kao osobu svjesnu činjenice da Memet ima i loših uradaka, zaintrigiralo me je koji je to njegov film bio baš toliko neprijatan da se moj sagovornik razočarao u voljenog mu scenaristu. Uglavnom, rekao je nešto u ovom fazonu: “Obično u avionu ne gledam filmove, jer daju svakakve holivudske budalaštine, ali sam u toku jednog ljeta spazio na ekranu da piše ‘scenario: Dejvid Memet’ i prijatno se iznenadio. Naoštrio se ja da gledam, kad ono nekakva akcija!”. Izraz gađenja na licu mog sagovornika bio je nedvosmislen – film nije bio loš zato što nije dobar, već zato što je akcija!

U Crnoj Gori, stvari se dodatno komplikuju kada shvatite da “hipsterski” i “dizelaški” ukus gotovo savršeno korespondiraju sa dva dominantna politička stila

Ubrzo je uslijedila lekcija o tome kako su svi žanrovski filmovi loši, te kako to nije dostojno gledanja, a kamoli tek ozbiljnijeg proučavanja. Moram priznati, nisam pažljivo slušao nastavak priče jer sam pokušavao da procesuiram informaciju koja je govorila da je sjajni Memetov film Zlatna groznica – loš!

No, sada kad se osvrnem na taj događaj, najinteresantnije mi je to što se o akcionom filmu govorilo kao o nečemu što je nedostojno “jednog istančanog ukusa”, odnosno “pažnje intelektulaca”.

Zanimljivo je kako se u lekciji mog sagovornika ukus nije odnosio samo na određene estetske kompetencije i konzumiranje umjetnosti, već se koristio tako da poveže različite aspekte života koji učestvuju u označavanju intelektualnog stila života – izbor knjiga, filmova, umjetnika, vidova ponašanja, načina trošenja dragocjenog vremena, itd. Dakle, sve ono što čini jednog intelektualca, je l’ te.

I ta “povlašćena” pozicija intelektualca – ili, ako su nešto mlađi, hipstera – beskrajno mi je interesantna, posebno u toku novogodišnjih praznika kada dotični zapadnu u pravednički gnjev povodom svakakvih sranja koja plutaju na našim malim ekranima.

Naprosto, ne postoji indikativniji period u godini za ukazivanje na povezanost ukusa sa stilom života! A, u ovom slučaju, stil života ne predstavlja ništa drugo do “etos” određene društvene grupe koji podrazumijeva “prosuđivanje” vlastitog stila u odnosu na druge i stvaranje sudova o onome što može i smije da se uklopi u određeni stil.

Dovoljno je da izađete u grad, obratite pažnju na “hipsterske” i “dizelaške” lokale, da bi uvidjeli da potrošnja u savremenom društvu funkcioniše tako što proizvodi sisteme sociokulturne diferencijacije.

Istraživanja francuskog sociologa Pjera Burdijea pokazala su da ukus ne zavisi od urođenog senzibiliteta pojedinca

Jednostavno rečeno, ono što “biramo” da konzumiramo uključuje nas u određene grupe, a isključuje iz drugih, pa tako konzumiranje djejuje kao vid društvenog razlikovanja. Dakle, šta god da konzumiramo – bilo da se radi o hrani, slikama, muzici ili modi – mi se uključujemo u komplesan sistem socijalne diferencijacije, diskriminacije i predstavljanja, bilo da smo toga svjesni ili ne.

Ukus – dakle, ono na osnovu čega pojedinac procjenjuje i klasifikuje sebe i biva procjenjivan i klasifikovan od drugih – postaje polje na kome se društvena moć proizvodi i održava.

Otuda, priča o ukusu pokriva kompleksnu problematiku koja se ne može svesti na ustaljenu priču da su oni koji slušaju Aca Pejovića maloumne seljačine, dok oni koji konzumiraju Massive Attack naprosto imaju urođen estetski “osjećaj za filing”.

U Crnoj Gori, stvari se dodatno komplikuju kada shvatite da “hipsterski” i “dizelaški” ukus gotovo savršeno korespondiraju sa dva dominantna politička stila: prvi sa građanskim (ili “urbanim”), drugi sa nacionalističkim (odnosno, “ruralnim”).

U tom smislu, razlika između prvih i drugih nije tek puka razlika u estetskom osjećaju pojedinaca, već je duboko strukturna – ima vidnu sociopolitičku i socioekonomsku pozadinu.

Istraživanja francuskog sociologa Pjera Burdijea pokazala su da ukus ne zavisi od urođenog senzibiliteta pojedinca, već se stvara pod određenim društvenim uslovima utemeljenim u habitusu određene društvene grupe koji predstavlja nesvjesnu osnovu stilova života.

Burdije je zaključio da razlike u konzumiranju iskazuju samo način na koji se konzumiranje koristi da stvori i ojača postojeće klasne razlike

Habitus je koncept koji je posudio od Marsela Mosa, neznatno ga modifikovao, i njime označio vrstu interiorizacije vrijednosti koje se stiču u okviru određenog životnog prostora (npr. porodice, klase, (pot)kulture, itd.) koje se, potom, manifestuju u obliku dispozicija koje uslovljavaju određeni pogled na svijet i ponašanje bazirano na njemu.

Recimo, mnoge stvari koje nam izgledaju kao “prirodne datosti” – recimo, način spavanja, vođenja ljubavi ili hodanja – zapravo su “tjelesne tehnike” koje su stečene u određenim društvenim kontekstima, i kao takve su kulturno i istorijski specifične.

U tom smislu, habitus ne predstavlja samo određeni stav, već se konstituše i na osnovu različitih praksi, od načina govora i izbora jela, do načina hoda, gestikulacije i izbora oblika zabave, odjeće ili namještaja.

Na taj način objektivni uslovi pripadnosti određenoj društvoj grupi ulaze u dijalektički odnos sa subjektivnim prihvatanjem i preradom tih datosti, pa tako projedinac kroz habitus stiče svoje mjesto u svijetu, odnosno tačku gledišta iz koje interpretira svoje, kao i ponašanje drugih.

To ima za posljedicu reprodukovanje društvenih razlika na nivou pojedinca, pa tako pripadnost određenoj društvenoj klasi igra odlučujuću ulogu u razvoju ukusa. Ove razlike doprinose stvaranju različitih vrsta i nivoa društvenih vrijednosti koje se pripisuju različitim vrstama ukusa, čime određeni ukusi dobijaju ili gube na težini, odnosno važnosti.

Ukus je, stoga, društveno determinisana kategorija. Imajući to u vidu, shvatićemo da su prevelika proizvodnja i potrošnja treša u Crnoj Gori, kao i “elitističke” reakcije na ove procese, zapravo simptomi klasnih rascjepa našeg društva.

Burdijeov cilj, naravno, nije bio da dokaže ono što je samo po sebi jasno – a to je da različite klase imaju različite ukuse

Burdije je, za potrebe svoje kapitalne studije Razlika, sproveo niz eksperimenata u kojima je tražio od učesnika iz različitih ekonomskih slojeva društva da rangiraju i identifikuju filmove, djela klasične muzike i fotografije na osnovu toga da li im se dopadaju ili ne.

Zapanjujuće, postojala je nevjerovatno snažna korespondencija između izbora koje su pojedinci napravili i socioekonomske grupe kojoj su pripadali. Recimo, postojala je veza između navodno “teške” muzike i umjetnosti i učesnika sa visokim primanjima, dok su radnici više “voljeli” melodičnije oblike klasične muzike i narativne filmove nastuprot avangardnim.

Burdije je zaključio da razlike u konzumiranju iskazuju samo način na koji se konzumiranje koristi da stvori i ojača postojeće klasne razlike.

Ukratko, Burdije je zaključio da ne postoji “ukus” koji je ispravniji od drugih. Shodno svom socioekonomskom statusu, one grupe koje zauzimaju poziciju moći bile su u stanju da legitimizuju svoj ukus i postave ga kao standard na osnovu koga se mjeri svaki drugi.

Time sam čin konzumiranja usporava ili pak onemogućava vertikalnu mobilnost: da bi se prešlo iz jedne klase u drugu, nije dovoljno samo steći bogatstvo, već se moraju razviti ispravne ideje o tome šta se konzumira i kako se konzumira – od hrane do umjetnosti.

Sjetimo se samo filmova Kolo sreće Džona Lendisa ili Zgodna žena Gerija Maršala: da bi postali dio više klase, likovi koje igraju Edi Marfi i Džulija Roberts morali su iz temelja da promijene svoj ukus i ponašanje.

Dva mlada Burdijeova zemljaka, Olivije Nakaše i Erik Toledano, prošle su godine snimila izvanredan film Nedodirljivi

Dakle, isključivo onda kada su protagnosti stekli ispravne dispozicije o vrstama konzumiranja koje su legitimne i prikladne, samo tada su mogli postati dio druge društvene grupe, odnosno klase. Tako se ukus i stil života više klase plasiraju kao poseban dar i povlastica, što obezbjeđuje razlikovanje od svega što je obično, vulgarno, banalno i niže.

Burdijeov cilj, naravno, nije bio da dokaže ono što je samo po sebi jasno – a to je da različite klase imaju različite ukuse, odnosno stilove života. Naprotiv, njega je interesovalo da ispita kako se ekonomske nejednakosti prevode u kulturnoj sferi da bi reprodukovale postojeće hijerarhije.

Time on pokazuje kako proizvoljni ukusi i proizvoljni načini života, ili, tačnije, društveno konstruisani ukusi i načini života postaju legitimni, naturalizuju se i postuliraju kao opšteprihvaćeni, željeni, uzor najboljeg načina života.

On pokazuje da je “iluzija prirodnog razlikovanja zasnovana na moći dominantnih da nametnu, samim svojim postojanjem, definiciju izvrsnosti koja nije ništa drugo do njihov način postojanja”. I, kada bolje razmislim, tu leži moj osnovni problem sa crnogorskim intelektualizmom – on je, naprosto, napadno autoritaran.

Dva mlada Burdijeova zemljaka, Olivije Nakaše i Erik Toledano, prošle su godine snimila izvanredan film Nedodirljivi, djelo čija je najveća vrijednost u tome što ne pokušava da demonizuje ni ukus crnca iz getoa, niti ukus jednog aristokrate.

Poput francuske teorije, tako i ovaj francuski film daje povod za razmišljanje o demokratizaciji crnogorskog intelektualnog prostora

Ono što jasno vidimo jeste da obojica razmjenjuju svoje stilove života, uče da uživaju u drugačijem kulturnom iskustvu, ali ni u jednom trenutku ne zauzimaju pravedničku distancu iz koje bi procjenjivali – a samim tim i nužno osuđivali – ukus klase iz koje onaj drugi dolazi.

Na kraju, oni se vraćaju svojim fundamentalno različitim životnim prostorima, ali tamo idu sa izmijenjenim habitusom – sa novim pogledom na svijet i ponašanjem baziranim na njemu.

Poput francuske teorije, tako i ovaj francuski film daje povod za razmišljanje o demokratizaciji crnogorskog intelektualnog prostora, demokratizaciji koja podrazumijeva odsustvo osuđivanja posljedica, a bolje razumijevanje (strukturnih) uzroka. U protivnom, intelektualističko nametanje ukusa postaje samo još jedan vid vulgarnog ispoljavanja moći.