U obilju novih medija, novih načina umjetničke artikulacije, nepravedno se zapostavljaju oni klasični. To je nekakav logičan slijed stvari, ali je isto tako gotovo sigurno, vraćanje na staro ili revitalizacija postojećeg.
Priča o radio-drami u Crnoj Gori, počinje i završava se na Radiju Crne Gore. Makar priča o njenom emitovanju... O iznenađujuće bogatom istorijatu, i arhivu radio-drama, pričala je Čedomila Đurđić, urednica umjetničkog programa na Radiju Crne Gore, a osvrt na savremene tokove ovog zanimljivog dramskog žanra, dao je profesor produkcije na FDU, docent mr Janko Ljumović.
U svom eseju pod nazivom "Kultura radija na primjeru radio- drame – arhiv sjećanja ili savremena produkcija?" Ljumović podsjeća da je umjetnička produkcija u domenu elektronskih ili audiovizuelnih medija započela svoj život na radiju.
Do sada u Radiju Crne Gore nije bilo konkursa za radio-dramu
"Novi medij, koji se u institucionalnom i organizacionom aspektu konstituisao dvadesetih godina XX vijeka koristio je stare medije poput pozorišta, opere, literature i štampe, a imao je i neuspješne eksperimente da producira i žanrove poput radio-filma ili radio-stripa.
Vremenom stvorio je svoj autentični i osobeni žanr - radio-dramu, koju je kasnije preuzela televizija i pokazalo se da je, kako to tumači teorija medija, sadržaj novog medija uvijek dio onog starog", zapisao je Ljumović.
Radio-drama nije za muzej
Do sada u Radiju Crne Gore nije bilo konkursa za radio-dramu, a kako se nada Čedomila Đurđić “daj bože da ih u dogledno vrijeme bude”, jer radio-drama nije za muzej, njeno vrijeme ne prolazi.
Čedomila Đurđić pričajući o radio-drami u Crnoj Gori navodi da se njen početak vezuje za nacionalni radio, koji je 1944. na Cetinju počeo program kao Radio Cetinje, da bi se 1949. preselio u Titograd i dobio ime Radio Titograd, a 1991. preimenovan je u Radio Crne Gore.
"U oktobru, ja se nadam, na primjeren način, proslavićemo, dakle, 60 godina od prve radio-drame u Crnoj Gori"
"Već je u programu Radio Cetinja subota bila rezervisana za, kako je u tadašnjoj šemi pisalo, “Pozorišno veče”. Hor i članovi Crnogorskog narodnog pozorišta, kao i glumački ansambl Zetskog doma na Cetinju, osmišljavali su to veče, pa je, recimo, uživo izvođena drama poznatog ruskog pisca Aleksandra Nikolajeviča Ostrovskog “Šuma”.
Inače, zbog tehničkih nemogućnosti uglavnom su izvođene jednočinke. Preseljenjem s Cetinja u Titograd 1949. ustaljuje se produkcija složenijih radijskih formi, a time i produkcija radio-drame, tako da će već 12. oktobra 1952. prvi put biti emitovana prava radio-drama “Ženidba Maksima Crnojevića” po tekstu Laze Kostića, u režiji Mata Miloševića i izvedbi crnogorskih i beogradskih glumaca.
U oktobru, ja se nadam, na primjeren način, proslavićemo, dakle, 60 godina od prve radio-drame u Crnoj Gori. Pedesete godine obilježiće i bogata produkcija dječjih radio-drama, najčešće nastalih po romanima za djecu i dramskim tekstovima članova redakcije, u režiji Nikole Vavića i izvedbi glumaca CNP-a i članova Dječje radio-dramske grupe", rekla je Đurđić.
Bez uslova za dramsku produkciju
Ona primjećuje da u Radio Titogradu, a to će se nastaviti i u Radiju Crne Gore, nikad do kraja nijesu stvoreni kvalitetni uslovi za dramsku produkciju.
"Proći će, bezmalo, 15 godina, a da u dramskom studiju Radija Crne Gore nije snimljena nijedna radio-drama"
"U vrijeme velike Jugoslavije, međutim, Radio Titograd je redovno, najmanje dvaput mjesečno, emitovao radio-dramu, zahvaljujući saradnji i razmjeni s drugim rado centrima: Sarajevom, Zagrebom, Novim Sadom i Beogradom.
Sredinom osamdesetih uslovi postaju nešto bolji i Radio Titograd, već od 1986. kada je, u sopstvenom dramskom studiju, snimljena “Lelejska gora” Mihaila Lalića, u dramatizaciji Radoslava Rotkovića i režiji Slobodana Milatovića za kratko vrijeme snima petnaestak radio-drama, rađenih, uglavnom, po tekstovima crnogorskih autora - Veljka Radovića, Ljuba Đurkovića, Momira Markovića, Vladimira Sekulića, Miloša Radusinovića i drugih.
Bez obzira na dobru tradiciju, radio-drama, kao i drugi žanrovi radijskog umjetničkog stvaralaštva, bili su devedesetih, u vrijeme dominantne ratne informative zapostavljeni i gotovo, zaboravljeni. Proći će, bezmalo, 15 godina, a da u dramskom studiju Radija Crne Gore nije snimljena nijedna radio-drama", kazala je Đurđić.
Prostor za zaboravljeni žanr
Ljumović objašnjava da najvažniji resurs za savremenu produkciju radio dramskih sadržaja predstavljaju prije svega kreativni ljudi koji nude publici takvu vrstu programa, koja zauzima različite pozicije unutar programske sheme.
"Ne treba zanemariti i razvoj internet platformi za moguće pokretanje novih formi radio dramskog i uopšte kreativnog radio programa"
"FDU na Cetinju u okviru nastavnog procesa i predmeta Radio produkcija pokrenuo je u saradnji sa Kulturno-umjetničkim programom Radija Crne Gore niz radijskih projekata.
Važna okolnost predstavlja i studij Dramaturgije, koji može biti ključan za razvoj ovog žanra, jer možemo u skorijoj budućnosti povezati i pokrenuti sve aktere koji mogu ponuditi nove i zanimljive programske sadržaje.
Konkurs za savremenu domaću radio-dramu koji bi pokrenuo Radio Crne Gore, svakako predstavlja važnu institucionalnu osnovu za reafiramciju ovog zapostavljenog žanra, saradnja sa studentima FDU i sa samim fakultetom takođe je važan dio nastavnog procesa, koji treba dalje razvijati, a dio tog procesa su svakako sami slušaoci koji, siguran sam, traže kvalitetnije sadržaje na radiju.
Pretjerena komercijalizacija programa i neinvetivni sadržaji komercijalnih radio-stanica, takođe dovode do zasićenosti postojećih sadržaja.
Ne treba zanemariti i razvoj internet platformi za moguće pokretanje novih formi radio dramskog i uopšte kreativnog radio programa", ističe Ljumović.
Proces ne počinje bez teksta
Od svih naših pisaca najviše radio-drama je napisao Veljko Radović.
"Možda je to posljedica deficita dramske literature uopšte kod nas. Dakle, proces ne može početi bez teksta, ili odgovarajućeg predloška; bez toga je nemoguće napraviti radio-dramu, čak ni onu koja se zasniva samo na zvuku", primjećuje Đurđić i zaključuje:
U radio-drami i glumačke obaveze su manje zahtjevne: tekst može da se čita i sve je uglavnom usredsređeno na glas
"Nakon toga stvari se odvijaju kao i u pozorištu, samo što je za radio-dramu dovoljan i veoma mali ansambl, jer jedan glumac zbog “nevidljivosti radija” može da igra više uloga. Zbog te nevidljivosti neophodan je odgovarajući broj kvalitetnih zvučnih efekata koji nadomještaju sliku i pojačavaju utisak.
U radio-drami i glumačke obaveze su manje zahtjevne: tekst može da se čita i sve je uglavnom usredsređeno na glas - intonaciju, podešavanje glasa, pauze - objasnila je Đurđić, i istakla da dobro snimljen tekst podrazumijeva lakši posao za reditelja i montažera i kad se priča ukomponuje sa dobro odabranim, kvalitetno snimljenim i s mjerom upotrijebljenim zvučnim efektima radio-drama može da se pakuje između najave i odjave".
U Evropi je radio-drama revitalizovan žanr. Stalno se otvaraju konkursi prestižno BBC-ja, radiodramarevivala, nacionalnih stanica i slično. Možda se i kod nas desi nešto slično, makar egzotike radi.
Kvaslitet vs kvantitet
Radio Crne Gore ima skroman, ali kvalitetan dramski arhiv: emitujemo, uglavnom, dramska ili dramatizovana djela poznatih pisaca kao što su Šekspir, Molijer, Čehov, Ibzen, Lorka, Mrožek, Asimov, Šolohov, Vajld, Šo, Anuj, Tven, Hemingvej, Beket, Eko, Karver i drugi, a od pisaca nekadašnjeg srpskohrtavskog područja Ivo Andrić, Ranko Marinković, Fran Mažuranić, Fadil Hadžić, Branislav Nušić, Miroslav Antić, Živorad Mihajlović... Tu su i crnogorski pisci: Mihailo Lalić, Čedo Vuković, Vladimir Sekulić, Veljko Radović, Ljubomir Đurković, Momir Marković...
Bonus video:
