F.S. Fitzgerald, pisac koji je skovao termin „Jazz Age“, pomenuo je „malu Crnu Goru“ u svom remek-djelu „Veliki Getsbi“ (koje je objavljno gotovo istovremeno sa prvim izvođenjem Gershwinove „Rapsodije u plavom“). Godine 2006. ova zemlja se vratila na mapu svijeta. Mala po površini teritorije, ali beskrajna po ljepoti prirode.
U Crnoj Gori se trude da pokažu svoj umjetnički potencijal. Razvoj džeza tokom posljednjih pedesetak godina pokazao je da ova vrsta muzike posjeduje moć da transformiše postmoderni etos različitih nacija u jedistvenu estetiku zvuka. Dakle, uprkos tome što ima manje od 700.000 stanovnika, ova stara/nova zemlja u tom pogledu brzo napreduje.
Crnogorska džez zajednica je adekvatno organizaciono tijelo pronašla u udruženju Jazz Art čije je sjedište u glavnom gradu, Podgorici. Osnovala ga je Maja Popović 2009. godine i od tada Jazz Art ima katalitički efekat na muzičare, predavače, učenjake i publiku, kroz niz koncerata, radionica, festivala, predavanja, promocija putem masovnih medija...
Te iste godine, nikad ubjedljivija Maja predložila je američkom kontrabasisti Patricku O'Learyju da napiše „Crnogorsku džez svitu“, sačinjenu od crnogorskih narodnih pjesama i restilizovanu u „third stream“ kompozicije – sinteze klasične muzike i džez improvizacije – za hor, gudački ansambl i džez kvartet.
Djelo su na sceni podgoričkog Kulturno-informativnog centra Budo Tomović izveli mladi, lokalni muzičari: hor i gudački orkestar, zajedno sa bendom koji su činili majstor improvizacije, trubač Stjepko Gut, pijanista Ehud Asherie, bubnjar Tom Melito i kontrabasista, kompozitor lično. Ono što su zajedno stvorili vrijedi pogledati. Dobar dio ovog nastupa možete pronaći na internet stranici YouTube.
Nije ni čudo što su Maja Popović i njen marljivi tim sa radošću prihvatili ideju da svake godine u svojoj ponovo rođenoj zemlji organizuju Mjesec poštovanja džeza. Ovaj projekat – inače, zamisao Instituta Smitsonian iz Vašingtona – kao glavni cilj imao je širenje čarolije džeza na prostore koji do tada nijesu bili izloženi ovoj muzici.
Crnogorsku verziju ove manifestacije Maja opisuje kao krojenu da zadovolji potrebe domaćeg kulturnog života. Program sačinjen od koncerata, predavanja, muzičkih radionica, obrazovnih programa, filmova, izložbi i još mnogo čega dizajniran je da privuče mlade i stare, učenike i profesore, amatere i profesionalce.
Tako je u aprilu 2011, uprkos oštroj globalnoj krizi, Crna Gora mogla još jednom da uživa u ovom džez prazniku. Koncerti, radionice, filmovi, izložbe i predavanja su, osim u Podgorici, organizovani i u još nekoliko crnogorskih gradova – u Kotoru, Tivtu, Nikšiću, Pljevljima i na Cetinju.
Bio sam počastvovan pozivom da učestvujem u ovogodišnjem Mjesecu poštovanja džeza u Crnoj Gori: da održim predavanje i prisustvujem nekim od izvanrednih momenata manifestacije.
Prve večeri organizovana je konferencija za novinare nakon koje je uslijedilo spontano džez muziciranje – čuveni jam session u kom su ovom prilikom učestvovali lokalni i američki muzičari.
Domaćin je bio Montanaro Jazz Club – zanimljivo dizajnirano, umjetničkim fotografijama muzičara iz dvorane slavnih dekorisano mjesto koje velikodušno vodi poštovalac i promoter džeza Dragan Senić.
Podgoričku džez scenu predstavili su gitarista Filip Gavranović, bubnjar Slaven Ljujić i dvije pjevačice adolescentkinje – Iva Kostić i Katarina Bogićević (nažalost, prvi džezer, trubač i trombonista Crne Gore, Nikola Mitrović, prošle godine je poginuo u nesreći).
Veliko zadovoljstvo pričinilo mi je saznanje o dosljednoj moralnoj i materijalnoj podršci koju razvoju džeza u Crnoj Gori pruža američka ambasada u Podgorici. Pokazalo se da je otpravnik poslova u ambasadi Sjedinjenih Država, g. Benet Lovental, ne samo učen diplomata već čovjek posvećen kulturi i poznavalac džeza, što je u današnje vrijeme pravi blagoslov.
Glavni gosti ovogodišnje manifestacije bili su članovi njujorškog džez benda Eli Yamin Jazz Quartet. Odličan izbor, imajući u vidu njihove individualne improvizacijske vještine, široke stilske horizonte, prilagodljivost, homogenost i užitak koji za njih predstavlja komunikacija sa gledaocima.
A ovi posljednji – podsjećam vas – bili su oduševljeni kao što bi bila bilo koja druga džez publika iz istočne Evrope. Nastup kvarteta započet je parafrazom svečane teme O svijetla majska zoro (folklorna melodija; danas je to crnogorska himna), u alternaciji sa sving pasažima koji su evocirali porijeklo džeza.
Većinu kompozicija prožimao je bluz, ali i gospel, sving, be bop, sa urođenim aluzijama na rhythm&blues i rock&roll. Pijanista i vokal Eli Yamin nije skrivao divljenje prema Ellingtonu i odsvirao je nekoliko divnih solo dionica u stilu svog maestra, dok je u ostalim izvedbama prešao čitav spektar od kao pera lakog punktualizma do intenzivnog ostinata.
Na alt saksofonistu Zaida Nassera najveći uticaj je imao Sonny Stitt, ali je brzinom svoje interpretacije on odao dužno poštovanje Charlieu Parkeru. Originalnost kontrabasiste Arija Rolanda ogleda se u njegovim vrlo dosljednim soloima con arco – kada, na primjer, koristi samo gudalo – dok se tokom pratećih pasaža vraća na uobičajeni pizzicato „hodajućeg basa“.
Bubnjarka LaFrae Sci energično je naglašavala ritam, a u svojim improvizacijama uspjela je da nagovijesti melodije i harmonije kroz tanane akcente perkusija. Muzičari su kompoziciju Just One posvetili Maji Popović – lijep gest, jer ona je zaista bila nezamjenljiva kreatorka ove divne svečanosti.
Kvartet Elija Yamina izazvao je slične, entuzijastične reakcije publike tokom još dva nastupa: u šarmantnom Kraljevskom pozorištu stare crnogorske prijestonice Cetinje (nalazi se ispod planine Lovćen na čijem vrhu leži Njegoš, vladar i pjesnik iz XIX vijeka, u mauzoleju koji je izgradio čuveni vajar Ivan Meštrović) i u marini Porto Montenegro u Tivtu, na fantastičnoj obali ove zemlje.
Ono što me je zapravo najviše impresioniralo tokom boravka u Crnoj Gori (pored beskonačne ljepote prirode) bila je životna snaga, mladalačka energija i umjetnički potencijal njene malobrojne populacije.
Sve ove osobine bile su na pravi način predstavljene kulminacijom Mjeseca poštovanja džeza 2011: evropskom premijerom džez mjuzikla Norina barka koji je komponovao Eli Yamin a napisao Clifford Carlson.
Ova predstava stvorena je prije desetak godina u okviru njujorške nevladine organizacije The Jazz Drama Program koja teži da iskoristi muzičko pozorište kao način da okupi učenike osnovnih škola i upozna ih sa džez muzikom, ali i da kreira mjuzikle na teme koje zaokupljaju djecu.
Prvi put izvedena 2000. godine, predstava Norina barka bazirana je na simpatičnom scenariju o naučnici Nori koja predviđa potop. Da bi spasile životinje iz zoološkog vrta u Bronksu, Nora i njene ćerke iznajmljuju brod, kruzer. Kada izgleda da su svi spaseni, ispostavi se da je ćerka Fitzi zaboravila da ponese hranu.
Na sreću, životinje shvataju da je sloboda za opstanak važnija od hrane, i na kraju sarađuju kako bi pronašle neko jestivo rješenje. Edukativni cilj predstave bio je da ispriča priču o harmoničnom životu, zajedničkom radu i saosjećanju sa drugima. Ipak, daleko najbolji dio priče je onaj muzički.
Maja Popović imala je hvale vrijednu ideju o produkciji ove muzičke predstave za mlade na crnogorskom tlu, gdje bi Eli Yamin Jazz Quartet bio zadužen za instrumentalni dio, a više od 50 djece iz Muzičke škole Vasa Pavić za horske i solo dionice, kao i za neke simpatične plesne koreografije.
Naravno, veliki hor – koji je, inače, sjajno vodila Mira Popović - morao je svoje djelove unaprijed da uvježba. Pravi izazov ove saradnje na daljinu postao je svima jasan tokom prve nedjelje Mjeseca poštovanja džeza 2011, kada su se američki instrumentalisti i crnogorski učenici počeli svakodnevno sastajati na probama.
Imajući u vidu koliko su malo vremena imali za ove probe i, ujedno, muzičke radionice, rezultati su bili zadivljujući: 8. aprila 2011. godine prepuna velika sala KIC-a Budo Tomović u Podgorici bila je svjedok poletnog performansa koji su izveli tinejdžeri i djeca pjevajući na engleskom jeziku, i to tako prirodno kao da su već učestvovali u prethodnim izvođenjima predstave – u Santa Feu, Ajdahou, Njujorku i drugim američkim gradovima.
Zadivljujuća je koordinacija koja je postojala među izvođačima ovog džez mjuzikla za djecu – inače, rada koji zaslužuje da bude referentan u ovom polju. Činjenica je da autor ni u jednom trenutku nije spustio muzičke standarde svoje kompozicije.
Čak naprotiv: svoje mlade učenike on je podigao na nivo živahnih učesnika u pjevačkim i plesnim avanturama na bini. Inače, mislim da predstavu treba ponoviti na većoj sceni, kako bi učesnici imali više prostora za kretanje; smatram i da bi je trebalo „izvoziti“ u zemlje Zapada, kao dokaz umjetničkog potencijala koji ovaj mali narod posjeduje.
Eli Yamin ovdje je upotrijebio svoje ogromno znanje pijaniste, pjevača, profesora, šoumena i kreativno je upotrijebio tradiciju koja je nekada američki mjuzikl učinila slavnim, a koja je stara koliko i Jazz Age.
Ovo je zaista bio pravi prikaz najvećeg američkog doprinosa savremenoj umjetnosti: širenja poruka džez muzike u svijetu. Kao što je muzičar i sam priznao tokom uzbudljive završnice predstave: „Kada smo stigli u Podgoricu, osjetili smo duh džeza.“ Ushićena reakcija publike samo je potvrdila njegove riječi.
Knjižara Karver ugostila je hrvatskog džez novinara i promotera avangarde Vida Jeraja, koji je tu održao predavanje o vezama između džeza i literature. Američki ugao u Podgorici bio je domaćin mog predavanja, naslovljenog Džez na početku 21. vijeka – između univerzalnog jezika i etnokulturoloških identiteta.
Osnove ove studije ja sam i ranije prezentovao, i to u samom Institutu Smitsonian 2005. godine, na poziv mog prijatelja Johna Edwarda Hassea.
Inače, on je čovjek koji je odigrao odlučujuću ulogu u kreiranju projeka Mjesec poštovanja džeza u svijetu. Za ovakve, tipične džez slučajnosti, odgovarajuća latinska izreka bila bi Cine se aseamana se aduna, ili – svaka ptica svome jatu leti.
Filmovi inspirisani džezom
Kako džez uvijek podrazumijeva čvrste spone sa drugim umjetničkim poljima, Maja Popović se pobrinula da isplanira i nešto „sa strane“. Tako su brojni filmovi inspirisani džezom predstavljeni u Podgorici, Tivtu i Pljevljima.
Većinu njih je odabrao i komentarisao Miša Nedeljković, profesor Univerziteta Oklahoma.
Evo nekih naslova, koji samo dokazuju visoke standarde selekcije: Thelonious Monk/Straight No Chaser i Ella Fitzgerald/Something To Live For koje je režirao Charlotte Zwerin, Short Cuts i Kansas City - djela Roberta Altmana; Bird Clinta Eastwooda; Sweet and Lowdown Woodya Allena; Charles Mingus/Triumph of the Underdog Dona McGlynna, i tako dalje.
Dvije izložbe plakata, posvećene Louisu Armstrongu i Dukeu Ellingtonu, bile su predstavljene u Tivtu.
Kvintet “Baltazar” zreo za strane festivale
Crnogorski džez kvintet “Baltazar” izrazio je svoje postmodernističko viđenje džeza sa nešto primjesa ECM zvuka i dobrom dozom individualne kreativnosti, i to u tri grada – Nikšiću, Kotoru i Podgorici.
Ovu grupu čine mladi instrumentalisti Crne Gore od kojih se najviše očekuje: Filip Gavranović – gitara, Ivan Marović – klavir i klavijature, Blažo Tatar – bubnjevi, Nebojša Miletić – kontrabas.
Možemo se samo nadati da će oni uspjeti da sačuvaju plamen džez improvizacije u ovim inspirativnim predjelima. Siguran sam da bi nekoliko poziva za učešće na stranim festivalima značilo mnogo za njihov budući razvoj.
Bonus video:
