Zajedno sa srpskim nacionalistima, to jest kao njihov provincijski servis, crnogorski velikosrbi koriste svaku priliku i nepriliku da, pozivajući se na srpsku tradiciju u Crnoj Gori, ospore crnogorsko nacionalno biće, njegovu istorijsku uslovljenost, a nerijetko i toliko legitimnu državnost. Oni to čine na nedopustivo drzak i primitivan način, zapravo, na način primjeran njihovom intelektualnom i istorijskom sljepilu, njihovom znanju i obrazovanju, gdje su krunski argumenti narocka i narodna poezija, zatim, neke arhivske i memoarske „činjenice“ iz nuždenog crnogorskog devetnaestog vijeka, kao i sva ona pravoslavno-crkveno-slovenska osjećajnost i dokumentaristika, koja, izdvojena iz konteksta ondašnjih pokliča, opredjeljenja i zbivanja, ne može imati pravu istorijsku težinu, a samim tim ni značenje. Neznanje je majka svih naših nesporazuma, a njihovo naznanje je i otac i majka svih njihovih zabluda, pa evo i hajki na prošlost, sadašnjost i budućnost sopstvenog naroda. I tragična je i smiješna je sudbina takvih naših hajkača. Oni su književnici bez ijedne vrijedne knjige, mnogo su više usmenjaci nego pismenjaci, oni su Crnogorci (geografski) bez crnogorskog nacionalnog osjećanja, oni su Srbi veći od Srba, oni su cigle koritače „na krovu srpske države“, oni su „dragi kamen u srpskoj kruni“, oni su Srbi, a Srbi su samo Srbijanci, oni su de luxe Srbi, oni su svi doseljeni s Kovosa, a Srbijanci su pobjeglice iz Crne Gore, oni su potomci Orlovića, Mrnjavčevića, Obilića, Jugovića, Strahinjića, Kosančića i Toplica, a Srbijanci su potomci crnogorskih i hercegovačkih stočara, oni su očuvali srpstvo, a Srbijanci su ga upropastili, oni su srpski Prusi, a Srbijanci su ćifte, trgovci, ćevabdžije, šićardžije, Cigani i Cincari, oni su potomci „onijeh što su bili na Dušanovom dvoru“, u Dušanovoj sviti, a Srbijanci su Gedže, Vlasi, Čivijaši i Čarapani, oni su kvasac i so soli srpske, a Srbijanci su tijesto bez ukusa i mirisa, oni su rasa nad rasama, a Srbijanci su samo biološki kvantitet – zemljogledeći Moravci i Mačvani, vranjanske sevdalije i niške jezikokvarlije, oni su samo Oni, a svi ostali su tu da je više „živijeh i pravoslavnijeh“, njihova je kapa s crnijem obodom – vječitim florom za nikad osvećenim Kosovom, oni su ljudi s „nebeskijeh strana“, a Srbijanci sa „zemaljskijeh i radnijeh“ strmina i strništa, njihova je tica orao, a srbijanska kreštalica i ševa, njihova je domaća životinja konj, a srbijanska prase, njihova je divljač vuk, a srbijanska lisica, njihovo je drvo bor, a srbijansko šljiva ranka, njihovo je cvijeće pelin i bejturan (jado), a srbijansko bosiok, šeboj i majčina dušica, i tako redom sve do onog vjerovanja da su oni umno i fizičesko nadvisije nad svima, a posebno nad Srbijancima.
Ta užasno nelogična logika srbujušćih Crnogoraca, ili crnogorskih velikosrba, ta logika na komarčevim nogama, ta fanatična montanjarska ubijeđenost u nekakvu urođenu supremaciju nad svim i svakim, već je poodavno dosmrdjela i srpskom i crnogorskom narodu. Takve grupice i pojedinci – a njih ima najviše, ili samo, među nazovi intelektualcima, posebno „piscima“, prosvetnim radnicima, guslarima i tobože naučnicima istorijske struke – od svega srpskog prisvajaju samo ime i jedan dio onog vlastelinskog srednjovjekovlja, a sve ostalo, pogotovo noviju istoriju, onu koja počinje od Svetozara Markovića i Dimitrija Tucovića, ignorišu i prećutkuju kao nesrpsku.
Portret crnogorskog velikosrbina je, po mnogo čemu, nakazniji i primitivniji od sličnog portreta njegovog književničkog beogradskog sabrata po idejama i nacionalističkom furiozumu. Neretuširan je i neuramljen, rasplinut je i narativan do te mjere da djeluje kao sladunjavi kičeraj iz najprovincijskije staklorezačke radnje. Na njemu su vidljivi samo predebeli namazi kvazi-epske i kvazi-istorijske pastuoznosti, deseteračka potka i tamjansko-voskarska osnova. Sa lica mu se čita da se u tom miljeu osjeća, ipak, kao dođoš i uljez kojemu se malo vjeruje. Besmisleno je lakomislen, galamdžija je i violentnjak bez ijednog egzaktnog argumenta, babolog je i arhaičar koji se redovno poziva na đeda i đedovsku logiku, na pričalaštvo uz ognjište, na badnjačku i prijekladsku zapamženost, na čuveno, a nepročitano, na domaću istoriju, a ne onu narodnu, vjekovnu i po svemu mučeničku, na zajednički tamjan, krst i petrahilj, a ne na zajedničke otpore dinastičkim računima i raznim drugim računanjima, na svoje zasluge u srpskom, a ne srbijanskom kontekstu, na razne velimiroviće, moljeviće, đuretiće i jovanoviće, na dinastičko rođaštvo i Aleksandrov cetinjski akcenat, na četiri ocila, kojima on ne zna pravo značenje, već ih čita kao „samo sloga Srbina spašava“, na porijeklo mnogih srpskih velikana, na Voždove korijene, a mnogo manje na one Miloša Obrenovića, mada su isti, na Nemanjin grad kraj rijeke Ribnice, koji je, bar to je naučno dokazano, i to od srpskog naučnika Đurđeva, turska tvrđava Depedeken i 1474. godine, na Njegoševo srpstvo, čije prave dimenzije i suštinsko značenje nije nikad dokučio, na Podgoričku skupštinu i njenu tobožnju legalnost, na sve one istorijske i neistorijske naslage kojih ima kod svih naroda, a pogotovo onih srodnih i istorijskom sudbinom duboko povezanih. Te tipično crnogorske velikosrpske ulizice nemaju čak ni onu nacionalističku ukičmenost, koju i te kako ima njegov velikosrpski brat u Beogradu, ili negdje drugdje, da se u takvom miljeu i društvancetu ponaša kao jednaki s jednakim, bar po idejama i težnjama. On je, a on je toga svjestan, tu samo trenutna i malo važna spodoba ili mirođija, koja onom starijem velikosrpskom bratu treba samo kao sredstvo i djelujući dežurni mirkofon na prostorima prema kojima je ovaj vazda i u svakoj prilici paternalistički raspoložen. Taj tipično naš i po naški raspričani srbujušći Crnogorac, i pored sve svoje galamdžijske euforičnosti, umišljenih i izmišljenih zasluga za srpstvo, dobro zna da je on u tom tancujućem kolu svog velikosrpskog brata samo tužni i vazda drugorazredni tancaroš i prirepak, da se svuda i u svakoj prilici mora, prije svega, dokazivati kao Srbin, a tek kakvi mu sve ispiti predstoje za sticanje tog uvaženog zvanja Velikosrbin. On dobro zna da je u tome samo amater, čovjek za obavljanje onih prljavih i rizičnih poslova, na koje on, po logici svoje estradne „hrabrosti“, veoma rado pristaje. Njegova zvonka i šuplja uobrazilja, paetetika, fanatična pravovjernost i folkorna nadušenost, počesto zasmetaju mnogo tananijem i suptilnijem uhu onog mu starijeg i racionalnijeg velikosrpskog pobra, pred koji ovaj naš grlojagodaš mora revnosno i smjerno polagati nove isprite svakodnevne odanosti, mora se dokazivati, ako ustreba i po nekoliko puta dnevno.
Crnogorski velikosrbin i srpski velikosrbin su, ustvari, dva sasvim različita lica jedne iste medalje, dvije mentalnosti i dva mentaliteta iste nacionalističke orjentacije. I pored iste ili slične idejnosti, njihov odnos je, u svim nacionalističkim seansama, odnos sluge i gospodara, odnos dokazanog i onog koji se neprekidno mora dokazivati, jer mu se nikad i sasvim dovoljno ne vjeruje, a sve to zbog njegove naivne pretencioznosti i umišljenog fanatizma da je on Srbin sa dna kace, a Srbijanac Srbin tek sa ivera te iste kace, ili bolje reći njen odjučerašnji poklopac, pod kojim se ovaj Dušanov i Orlovićev potomak ne osjeća baš najbolje i najkomotnije.
Crnogorski velikosrbin nema hrabrosti da svom starijem i umnijem nacionalističkom sabratu kaže, ili bar prišapne, neke tragične istine iz 1918. pa nadalje, kada su bili na zajedničkom poslu prisajedinjenja Crne Gore, da mu ukaže i pojasni, kao jednaki jednakome po svemu, ako su već isto, ako su već braća, kako je došlo do onakvih postupaka srpske vojske u Crnoj Gori. I jedan i drugi taj period njihove saradnje, i sve ono što je tom prilikom učinjeno sa crnogorskim narodom, rado prećutkuju i rado pripisuju višim inteesima stvaranja nove i troimene kraljevine. Crnogorskog velikosrbina, vjerovatno, negdje duboko u njegovom podebelo zapretanom ponosu i makar zavičajnom osjećanju, mora da bole svi oni neshvatljivi postupci, kako bi on rekao, srbijanske vojske prema crnogorskom narodu, po njemu samo življu. Da crnogorski velikosrbin nije preispoljeni inferiorac u odnosu na svog starijeg nacionalističkog sabrata, on bi ga, bar u časovima nacionalističke dokolice, upitao – zna li za onu strogu naredbu vojske Živojina Mišića, br. 32257 od 19. novembra 1918. godine, srpskoj vojsci u Crnoj Gori, koja glasi:
Nastojte najenergičnije i svim sredstvima da se na teritorije koje je naša vojska okupirala uguši svaka agitacija. Za ovo vam stoje na raspoloženje sva sredstva kojima raspolažete bez ikakvog obzira. Ne smije to naše velikosrpsko momče, kao što nijesu smjeli ni oni njegovi uzori, prije njega, ni da pisne pred svojim nacionalističkim mentorom o tome da je dinastija Karađorđevića, a samim tim i Vrhovna komanda, Crnu Goru smatrala okupiranom, a ne oslobođenom teritorijom. Takav eglen se među njima nikada ne može zapodjenuti, jer nije sasvim prijatan ni jednom ni drugom. Da ne govorimo o onim mnogo drastičnijim detaljima koji su našli mjesta u raznim publikacijama gdje su s imenom i prezimenom opisani svi okupacioni postupci nad nedužnim crnogorskim narodom. Bilo bi van uma i istorijske situacije tvrditi da je, takođe, nedužni srpski narod imao bilo kakve veze sa svim onim što se tih godina dešavalo u Crnoj Gori. Uostalom, ko je i jedan i drugi narod pitao o postupcima vojske, koja je, rekli smo, morala da sluša dobro instruirani i prisajediniteljski raspoloženi oficirski kor. Srpski narod i nije znao što se sve dešava u Crnoj Gori i kako se tamo postupa, a crnogorski narod je shvatio da se, gubeći državu, mora čvrsto uhvatiti za granu svog narodnog i nacionalnog bića. Omalovažavati simbole jednog naroda, rugati im se i skrnaviti ih, izgleda da svakom narodu, pa i crnogorskom, teže pada od podnošenja žrtava, pa i najteže vrste mučeništva. Da je to tačno, ukazuje nam i jedan čudesno skaredan detalj iz decembra 1918. godine koji je ostao zabilježen u knjizi „Iz krvavog albuma Karađorđevića“ objavljenoj 1921. godine.
„Jednoga dana, decembra 1918. u 1 sat noću, jedna grupa srbijanskih oficira, praćena vojnicima i jednom grupom najgore fukare, kojom su terorizirali čestito i mirno stanovništvo, izvršila je u Nikšiću sljedeći odvratan zločin, želeći tim ubiti autoritet crkve, odnosno svetitelja-patrona crnogorskog naroda i crnogorske države. Napravili su tri kovčega, na formu mrtvačkih sanduka. Na jednom je bilo napisano Sv. Petar, na drugom Sv. Vasilije, a na trećem crnogorska kruna. Ove kovčege su nosili kroz varoš Nikšić na način kao to se čine crkvene procesije, zatim su se zadržali na trgu, gdje su iskopali tri groba, u koja su položili ova tri kovčega. Poslije ovoga održali su opjelo, kao što se to čini u pravoslavnoj crkvi prilikom sahrane. Kako je u pravoslavnoj crkvi običaj da se grobovi preliju vinom i uljem, to su umjesto toga, sribjanski oficiri prepišali javno grobove. To su oficiri: pješadijski poručnik Dušan Stajić, pješadiski poručnik Mijušković i artiljerijski poručnik Tunguz“.
Naravno, da crnogorski velikosrbin, o ovom i sličnim detaljima iz tog perioda, neće nikada ništa reći, progutaće ih kao istorijsku pljuvačku da ne bi naljutio, ili izazvao na suprotstavljanje, svog nacionalističkog drugara, koji, vjerovatno, za ovaj i slične detalje nikada niko čuo, jer takve istorijske „sitnice“ spadaju u postupke koji se rado prećutkuju, a nerado spominju.
Ovim bi portret crnogorskog velikosrbina, uglavnom, bio završen, mada s tim sojem portreta i portretisanih nikada nijesi siguran u kakvoj se sve boji, pituri, plohi, formi i tonu mogu sjutra pojaviti i kako se ispoljavati. Njihovo ponašanje nikada i ni u jednoj situaciji ne zavisi samo od njih, već mnogo više od impulsa koje dobijaju iz raznih naših sredina, a i od onih brojnih nacionalističkih vjetrova, koji, evo, duvaju i po Crnoj Gori. Pred takvim vjetrovima nikad ne treba tražiti zavjetrinu i u njoj se sklanjati, misleći da je to najbolji način suprotstavljanja. Naprotiv, takvim vjetrovima i vjetrićima treba izaći na biljegu, biti na toj vjetrometini i zduvački se boriti protiv njih i svih njihovih struka.
Bonus video:
