Ovogodišnje priznanje srpskog nedjeljnika “NIN” za roman godine, pripalo je umjetniku Dejanu Atanackoviću za roman “Luzitanija”, njegov prvijenac u izdanju kuće “Besna kobila”. Atanacković je javnosti, i izvan bivše Jugoslavije, poznat kao vizuelni umjetnik prije nego književnik. On povezuje slikarstvo, arhitekturu, književnost je nova sloboda u njegovom izražavanju, radi i kao profesor na univerzitetskim programima u Firenci i Sijeni i sarađuje sa italijanskim Muzejom prirodnih nauka na predmetu „Body Archives“. Debitantski nastup u književnosti zabilježio je slavnom nagradom koja se dodjeljuje još od 1954. godine. Kao pisac koji je nagrađen za svoj prvi objavljeni roman zainteresovao je i ljubitelje i kritičare književnosti. Dejan Atanacković govori za “Vijesti” o NIN-ovoj nagradi, romanu “Luzitanija”, društvenoj procjeni ludila, i o umjetnosti uopšte...
Dobili ste NIN-ovu nagradu za prvi roman koji ste obajvili. Koliko vam to znači za dalje stvaralaštvo, a koliko vam nagrada postavlja “kriterijume” ali i očekivanja za nova djela?
NIN-ova nagrada je izuzetno priznanje, ali svakako i obaveza. U nekom smislu ona je i svojevrstan teret, budući da će svaki moj budući rad neminovno biti poređen sa Luzitanijom, koje je pritom i moj prvi roman. Ipak, bez ikakve sumnje, vrlo ću rado taj teret nositi.
“Luzitanija” je roman smješten na početak 20. vijeka, a radnja je smještena u “ustanovi za s uma sišavše”. Čiju ili kakvu priču ste željeli da ispričate?
Riječ je svakako o romanu koji nije istorijski, već koji istoriju koristi kao izgovor da govori o sadašnjosti. Jednako je slučaj s pomenutom ustanovom i njenim stanovnicima, ali i sa drugim ličnostima koje se u romanu pojavljuju. Svaka od njih nosi u sebi poneku povezanost sa sadašnjim vremenom. Tema romana zapravo je drugost, potisnuta društvenim normama, zvaničnim istinama i istorijama, drugost čija je sudbina da nestaje, jer je neprilagodljiva, i krhka, ali kroz čije preostajuće fragmente (jer nešto uvek preostane) ponekad možemo da, bilo kroz realno sagledavanje događaja, bilo kroz fikciju, iznova izgradimo moguće čitanje sadašnjosti.
Kakva je ta ustanova, ludnica, bila i kakva je u vašem romanu, šta se dešava unutra?
Po svemu sudeći, beogradska psihijatrijska bolnica bila je napredna institucija za svoje vreme utoliko što je, po svemu sudeći, pacijent tretiran kao ljudsko biće, za razliku od mnogih “naprednih” institucija te vrste u svijetu. Nijesu primjenjivane one apsurdne torture preobučene u medicinski tretman, uranjanje u vodu, hladni tuševi, vezivanje i tako dalje, i pacijenti su bili uključeni u razne aktivnosti, kao što je održavanje bolničke bašte... Upravo je ta okolnost, o kojoj sam pronašao svjedočenja u nekim izvorima, bila razlog da u romanu odem korak dalje i tom društvu odredim državotvornu ulogu. Naime, pacijenti će, zajedno sa osobljem na tlu bolnice stvoriti svoju nezavisnu državu.
Pacijenti te psihijatrijske ustanove, makar na odlomke, vode prilično normalne razgovore i prepirke. Po čemu su ljudi smješteni u lidnicama drugačiji (iz njihove perspektive) u odnosu na one koji nijesu zatvoreni tamo?
Pacijenti psihjatrijskiih ustanova vode i u stvarnom životu normalne razgovore. Normalnost je, u principu, jedna prilično problematična kategorija. Sarađujem i družim se s nekolicinom ljudi koji su na aktivnom liječenju pri ustanovama koje, srećom, makar ovdje u Italiji, nemaju nikakve veze sa onim stereotipnim doživljajem “ludnice” koja služi da pacijenta omami, zatvori i izoluje. To su ljudi koji u mnogo čemu pokazuju daleko viši stepen trezvenosti, kreativnosti, odgovornosti, u odnosu na mnoge koji se uobičajeno smatraju zdravima. Brojni su primjeri pojedinaca koji, ne samo da se smatraju zdravim već i zauzimaju važna mesta u javnom životu i vlasti, ispoljavajući pritom paranoju, agresivnost, neurotičnost, koji patološki lažu, pa ipak malo ko se pita o “normalnosti” njihovih razgovora.
Poredili su vaš stil pisanja sa Žozeom Saramagom. Da li je, možda, njegovo pisanje imalo uticaja na vas, i privatno i pri pisanju romana?
Možda, svakako ne i svjesno. Drugi su mi pisci bili na umu, mada je moj spisateljski rad lišen nekog planiranog i strukturisanog književnog uticaja pa i postupka. Ustanovio sam nedavno jednu liniju koja se proteže od Rilkea, preko Tomasa Mana, do Bernharda i V.G. Zebalda, sticajem okolnosti riječ je o piscima njemačkog jezika, i njihovi su mi postupci na razne načine bili bliski i značajni za rad.
Šta poručujete knjigom, šta želite da čitaoci otkriju?
Ne tražim ništa od čitalaca. “Luzitanija” je sad sasvim nezavisna od mene, živi svoj život i sasvim se lijepo u tome snalazi. Čitaoci će u knjizi naći različite stvari, ali to zaista više nije nešto na šta ja mogu, niti želim, da utičem. To je sad njihov teren.
Vi ste i vizuelni umjetnik. Koliko vam je izazovno bilo pisati? Da li vam pronalaženje sebe u različitim granama umjetnosti pomaže na svim tim poljima?
Pa upravo je to bilo posebno važno u radu na romanu, taj upliv vizuelnog, odnosno metodi rada koji se sa vizuelne umetnosti prenose na pisanje. Sav moj spisateljski rad tiče se proizvodnje slika i vizuelno zamišljenih sekvenci. Ponekad mi je neophodno da prethodno nacrtam to što zelim da pokažem u tekstu, ili makar da napravim neki shematski prikaz uzajamnih odnosa mjesta i ličnosti.
Vi ste radili naslovnu stranu za roman. Šta ste željeli njome da poručite?
Naslovna strana je ilustracija nekih zbivanja u Luzitaniji kojima se ljudi, ljudska priroda, povezuju sa prirodom i obličjem životinje. Naime, mnoge se ličnosti u romanu javljaju i u životinjskom i u ljudskom obliku, podsjećajući na jedan od principa koji se u romanu spominje, a to je da u svakom čovjeku obitava poneka životinja. Ta životinja je skrivena i društveno neprihvatljiva drugost, koju čovjek s vremenom samoga sebe podučava kako najefikasnije da sakrije. Oni koji to nisu u stanju bivaju odbačeni, kažnjeni ili proglašeni za lude. Zato je psihijatrijska bolnica puna neobičnih životinjskih maski, prepariranih životinja i uopšte referenci na taj skriveni deo ljudske prirode.
Možete li odrediti šta vam daje više slobode, likovna umjetnost ili pisana, tekstualna, kao i kako ih povezujete?
Zanimjivo je to pitanje slobode. Zaista kroz pisanje se dolazi do neslućenih mogućnosti. Ja sam, eto, tek nedavno to počeo da otkrivam. Činjenica je da sam posljednje dvije-tri godine uglavnom orijentisan na pisanje, i sada se u tome zaista dobro osjećam, a osjećao sam se dobro i prije nego što je uopšte došlo do bilo kakvog javnog priznanja. Ne mogu, ipak, da kažem da se u vizuelnim umjetnostima osjećam manje slobodnim. Prosto je pisanje u ovom trenutku moj dominantni jezik.
Ludilo je upiranje prstom, ne bi li se frustriranost preusmjerila
Pisali ste o ludnici, a šta je, zapravo, ludilo, po Vašem mišljenju? Kada ono dominira, ko je ovlašćen da nas “imenuje” ludima?
Pitanje “ovlašćenosti” i “imenovanja” je interesantno, jer ludilo oduvijek jeste pitanje vlasti i potčinjavanja, pa i nomenklature koja je izraz te vlasti, bilo da je riječ o vlasti države ili vlasti psihijatara. Istorijski gledano, ludilo nema nikakve veze s bilo kakvom realnom dijagnozom ili tretmanom, već isključivo sa omeđenim prostorom za izopštavanje neprihvatljivih. U tome naravno ima dosta toga ritualnog i iracionalnog, i upravo je društvo to koje kroz figuru ludaka zapravo ispoljava svoje patologije, svoju neurotičnost.
Šta društvo time postiže?
Potrebno je ludaka izolovati ili protjerati kako bi se društvo simbolički izliječilo. Postoji direktan kontinuitet tretmana ludaka i progona vještica, na primjer, a to se svakako nastavlja i kroz antisemitizam, homofobiju, strah od stranaca, mržnju prema Romima... Jer ludilo je, u odnosu na našu stvarnost i sadašnjost, samo paradigma mnogih drugih načina izopštavanja, upiranja prstom ka drugom i drugačijem, ne bi li se frustriranost društva nekud preusmjerila. Ako bi čovjek u sebi sagledao sve ono što ga uistinu užasava, po svemu sudeći bi izvršio samoubistvo. Ovako, mnoge sopstvene osobine koje smatra devijantnim i neprihvatljivim prebacuje na drugog i time “rješava” problem.
Bonus video:
