Vladimir Nabokov je pisac kojem se u istoriji literature teško može naći pandan - svojim je životnim iskustvom, stvaralaštvom, ali estetskim stavovima značajno je prevazišao horizonte svoje kulturne sredine; cijelog se života osjećao “iskorijenjenim kosmopolitom”, a već kao formirani pisac, usudom egzila, napustio je materinji (ruski) jezik i po dolasku u Ameriku počeo je gotovo isključivo da piše na engleskom jeziku. Ili kako je u svojoj autobiografiji zapisao: “Ja sam američki pisac, rođen u Rusiji, školovao se u Engleskoj gdje sam studirao francusku književnost”.
Nakon bijega iz Rusije Nabokov se nikada nije skrasio, niti je formirao neki novi dom; cijeli je život proveo po hotelima (luksuznim), a kada su ga upitali zašto, odgovorio je: “Život mi se pretvorio u privremenost koja se najbolje očitavala u onome u što sam jedino istinski bio zaljubljen, u literaturu i to nisam želio da prekinem”.
Međutim, prihvatanjem engleskog jezika kao oruđa vlastite literature ipak nije postao američki pisac u punom smislu te riječi, već je ostao apatrid koji je više pokušavao na nov način da poveže različite svjetove i iskustva, da osmisli jedan novi “euroamerički literarni duh” koji je upravo zahvaljujući njemu dobio pravo građanstva, ne samo u svijetu literature, već i u umjetnosti uopšte. Uz napomenu da njegovu suptilnost stila, prefinjenost jezika, dubinu misli i jedinstvenost narativa niko nije od kasnijih epigona uspio da dostigne, a to je zapravo bilo i nemoguće, jer Nabokov je zaista jedan, jedinstven i neponovljiv.
Iako roman “Lolita” nije njegovo najbolje djelo, svojim provokativnim tematiziranjem maloljetne putenosti i erotike (koketiranju s pedofilijom i pornografijom), te naglašavanjem grješne zaslijepljenosti četrdesetogodišnjeg H. Hamberta maloljetnom djevojčicom (12 godina) izazvalo je pravu buru u javnosti. Skandalozna i skaredna, “zbunjujuće iskrena priča” o “seksualno aktivnoj djevojčici” (kako kaže Nabokov, “nimfeti”), koja je uz pomoć beskrupulozne majke ostvarila apsolutnu vlast nad starijim muškarcem, izazvala je zgražavanje književne kritike i u prvi mah su odbili da je štampaju svi američki izdavači.
Znajući da se bavi “zapaljivom temom”, Nabokov je u jednom trenutku rastrojenosti odlučio da spali svoje djelo, ali samo zahvaljujući intervenciji supruge Vere rukopis je bio spašen i upravo zahvaljujući njemu kasnije je počeo interes i za ostala Vladimirova djela od kojih gotovo svako zavređuje poštovanje i divljenje. “Lolita” je imala kasnije toliki uspjeh da je Stenli Kjubrik snimio nezaboravni film (1962), s Džejmsom Mejsonom u glavnoj ulozi, te sa Sju Lajon i Šeli Vinters, a 1997. Adrijan Lajn je napravio rimejk u kojem su nastupili Džeromi Ajrons, Melani Grifit i Dominik Svejn.
Lik fatalne maloljetne zavodnice pretvorio se u književni simbol “pedofilskog, zmijskog iskušenja”, a Nabokov je imao hrabrosti među prvima da se uhvati u koštac s tom nezahvalnom temom. To je platio visokom cijenom nerazumijevanja i osuda, ali kasnije i velikim književnim uspjehom i slavom.
Svojom raskošnom erudicijom sigurno je ulazio u zabranjene, tabuizirane prostore ljudskog bića; razotkrivao je mistiku i silinu demona koji nas prate i iskušavaju, tražio je razloge i uzroke naših životnih posrnuća, a da pri tom nije moralizovao, dramatizovao, već samo istraživao kako je to moglo da nam se dogodi i koje su nas sile do toga (do)vodile. Rafinirano je secirao mučne i teške atmosfere čovjekovih životnih problema i u tom pogledu njegova su djela svojevrsni metaromani, u kojima se stvara nova estetska stvarnost, realnih etičkih dilema i moralnih problema.
Vladimir Vladimirovič Nabokov (književni pseudonim do 1940. Vladimir Sirin) rođen je 22. aprila 1899. u Petrogradu, u jednoj od najuglednijih ruskih plemićkih porodica koja je kroz viševjekovnu kneževsku istoriju ruskoj imperiji podarila predsjednika Akademije nauka, ministre, univerzitetske profesore, diplomate, generale i druge. Njegov otac (pravnik) bio je uticajan član Dume i ministar bez portfelja na listi liberala, tj. kadeta, a majka je poticala iz porodice Rukavišnjikov koja je posjedovala rudnike zlata u Sibiru i spadala među najbogatije u ruskoj imperiji.
Sam Vladimir bio je odgojen u anglofonom duhu; između 1911. i 1916. pohađao je poznati Teniševski zavod, a uz to imao je privatne učitelje muzike, slikarstva, boksa, tenisa i mačevanja te cijelu ekipu guvernanti i posluge koja se isključivo o njemu brinula. To i ne čudi, jer uostalom, Vladimir je nakon smrti ujaka Vasilija Rukavišnjikova, po njegovoj izričitoj želji naslijedio rudnike zlata, veliko imanje Roždestveno, desetine miliona dolara u gotovini, te se smatralo, uz očigledne talente koje je posjedovao, da je pred njim sjajna politička i poslovna karijera. Međutim, Vladimir je bio okrenut sebi, svijetu književnosti (slobodno vrijeme provodio je u velikoj kućnoj biblioteci), strasno se bavio šahom i entomologijom (izučavanje insekata), a ona mu je u emigraciji pomogla da preživi, jer je po dolasku u Ameriku devet godina radio u Muzeju komparativne zoologije na poznatom Harvardu kao istraživač leptira i tako preživljavao dok nakon književnog uspjeha i slave ponovo nije stekao finansijsku nezavisnost. Zahvaljujući prijateljima s Harvarda, počeo je da perdaje rusku i evropsku književnost na Velsli koledžu (do 1948), a potom i na poznatom Kornelu (do 1958); kasnije su ta predavanja bila ukoričena i svjedoče nam o njegovim literarnim uzorima u širokom rasponu od Dostojevskog preko Bloka i Bjelog do francuskih i engleskih autora, među kojima je vidljivo izdvajao “genijalnost Džejn Ostin”.
Dolaskom Hitlera na vlast u Njemačkoj i jačanjem sve izraženijeg nacističkog antisemitizma, Nabokov je napustio Berlin (Vera je bila Jevrejka) i prešao u Pariz, ali ga je ubrzo morao napustiti, shvativši da će njemačke trupe umarširati u Francusku. Zahvaljujući finansijskoj podršci kompozitora Sergeja Rahmanjinova, slično kao i na Krimu, u zadnji se čas ukrcao na brod za Ameriku.
Dolaskom u SAD (1940) odlučuje da počne iz početka; odbacio je književni pseudonim Sirin i počeo je isključivo da piše na engleskom jeziku. Prva knjiga na “novom” jeziku bila mu je “Stvarni život Sebastijana Najta” (1941), zatim je uslijedilo “Devet priča” (1947) i na kraju “Lolita” (1955) koja mu je donijela svjetsku slavu i finansijsku nezavisnost, odnosno postala je najčitanijom američkom knjigom vijeka. Ali “zahvaljujući” skandalu oko knjige (zbog navodne pedofilije i pornografije) nije dobio Nobelovu nagradu za književnost iako je bio više nego ozbiljan kandidat.
Na ruskom jeziku je 1954. objavio autobiografiju naslovljenu “Druga obala” (kasnije prevedena i na engleski), a svoja dva posljednja romana - “Blijeda vatra” (1962) u kojem je opisao i smrt svoga oca, te “Ada ili strast” (1969) - smatrao je krunom svog stvaralaštva. Naravno, u bivšoj domovini (SSSR) knjige su mu bile zabranjene, tek su se u periodu perestrojke 1986. pojavili prvi prevodi i na ruskom jeziku. Nakon uspjeha “Lolite” mogao se konačno posvetiti samo pisanju; preselio se sa suprugom u Montre u Švajcarskoj 1961. godine gdje je i umro (Clarence) drugog jula 1977. godine.
Najkompleksnije Nabokovljevo djelo ipak je bilo “Lužinova odbrana” (lik glavnog junaka rađen je prema stvarnim uzorima, velikom poljskom velemajstoru jevrejskog porijekla, Akibi Rubinštajnu i nenadmašnom šahovskom geniju i šampionu, Aleksandru Aljehinu) u kojem Nabokov govori o čovjeku koji se od djetinjstva osjeća kao stranac među ljudima, koji osjeća prezir prema realnosti, odvratnost prema ljudskim i vlastitim manama i samo je u svijetu ideja (u šahu), mogao (p)ostati svoj, ali to ga je činilo još većim čudakom i dodatno ga je isključivalo iz stvarnosti. To je priča o tankoj liniji koja razdvaja genijalnost od ludila, kao što je uostalom u “Loliti” pisao o tankim linijama u kojima se dodiruju požuda i nježnost, odnosno pornografija i erotika.
Možda je najbolje suštinu Nabokovljevog velika djela interpretirao književni kritičar Sečkarjov: “Njegovo djelo uvijek iznova iznenađuje jer ulazi u područje neistraženog koje samo oni koji ništa ne razumiju nazivaju grijehom, odnosno Nabokov nam nudi interpretacijski ključ koji je samo malograđanima dvosmislen”.
Pod pseudonimom Sirin
Ruska građanska (Februarska), a potom boljševička (Oktobarska) revolucija 1917. naglavačke je okrenula život porodici Nabokov; morali su da napuste Petrograd i da se sklone na Krim s kojeg su u zadnji tren (1919) uspjeli da pobjegnu (neposredno prije upada “crvenih”) i preko Turske i Grčke da se dokopaju Engleske, gdje je Vladimir u Kembridžu nastavio da studira francusku i rusku književnost. Budući da im je boljševička vlast oduzela ogromnu imovinu, sredstva su počela ubrzano da se tope, tako da je Vladimir po okončanju studija morao da obavlja različite poslove (učitelj jezika, perfektno je vladao engleskim, francuskim, njemačkim i talijanskim, te klasičnim jezicima; tenisa, mačevanja i slično) ne bi li preživio.
Stanje se drastično pogoršalo nakon što je Nabokovljev otac Vladimir Dmitrijevič ubijen na jednom političkom skupu (1922), kada je svojim tijelom zaštitio šefa kadeta, slavnog profesora istorije Pavela Miljukova od metaka dvojice radikalnih monarhista. Zapravo, nakon atentata porodica Nabokov je počela da se raspada. Vladimirova majka otišla je sa kćerkom u Prag, a sam Nabokov u Berlin koji je u to vrijeme bio kulturni i književni centar egzilne Rusije. Ubrzo se nametnuo, pod pseudonimom Sirin, kao jedan od vodećih ruskih zagraničnih književnika.
Bonus video:
