Da je Orhan Pamuk pjesnik Istanbula, zna svako. No, postoji još jedan nobelovac koji se svako malo pozivao na ovaj grad, a čije djelo se kreće, slično Pamukovom romanu “Snijeg”, linijom napetosti između islama i sekularizma, relikata osmanske tradicije i novih lomova. U decembru 2016. je Pamuk bio u Srbiji, kod svog kako ga naziva, preteče. U Beogradu i Novom Sadu, gdje su mu na tamošnjim književnim festivalima bile uručene nagrade. Održao je u Beogradu, u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, predavanje, gdje se, ne prvi put, predstavio kao znaveni čitalac Iva Andrića, onog bosanskog pjesnika od hrvatskih roditelja koji se, kao viceministar spoljnih poslova i poklisar svoje zemlje u Hitlerovom Berlinu, bio sav stavio u službu Srbima dominirajuće Kraljevine Jugoslavije, koji je u Beogradu vidio izbornu domovinu, a 1961. bio nagrađen Nobelovom nagradom za književnost. Istu nagradu, 45 godina kasnije, dobio je i Pamuk.
“Njegovi romani su djelo jedne krajnje pažljive, precizne opservacije, koja skenira detalje tradicionalnog života muslimana i osmanskog svijeta, te im poklanja svoju pažnju”, utvrdio je Pamuk. “Smatram Andrića svojim pretečom, jer je bio dovoljno hrabar da nam ukaže da smo svi mi stvoreni od istog štofa”, citiraju srpski mediji gosta iz Turske. Na konferenciji za štampu za probrane srpske novinare, kojima nije bilo dopušteno da postavljaju pitanja o aktuelnoj turskoj politici, Pamuk je obznanio da je obaveza svakog pisca da svijet vidi očima ljudi, koji nisu kao on: “Kad Tolstoj piše o Ani Karenjinoj, ne bavi se partijskom politikom nego time kako jedan muškarac svijet vidi očima jedne zaljubljene žene. Tako i Andrić svijet posmatra iz perspektive muslimana”. Hvaleći Andrića u Srbiji, za razliku od Hrvatske, a čak i Bosne, nikad ne možete da pogriješite, ali Pamuku nije ni potrebno da se ulaguje svojim domaćinima, posebno stoga što turski pisac ne hodočasti prvi put u Beograd stazama svog duhovnog prethodnika. Koji mjesec prije nego što će 2006. dobiti Nobelovu nagradu, Pamuk je bio tu da bi vidio Andrićev u muzej pretvoreni stan, pragrađanski domicil iz socijalističke Jugoslavije.
Da je Pamuk Andrića okačio u galeriju svojih predaka ne iznenađuje. Pitanje kako se islam i hrišćanstvo slažu ili taman ne slažu, kako Orijent u Okcidentu tj. islam u Evropi može da egzistira (ili taman ne) za Andrića je već bilo životna tema, još davno pre nego što je postalo debatna metatema. U svojim romanima, kao i u stotinama eseja i priča, često smještenim u Bosnu pod osmanskom vlašču, Andrić neumorno kruži oko ovih pitanja. Godine Andrićevog rođenja, 1892, njegova domovina već četrnaest godina više nije bila pod Osmanlijama, ali četiri prethodna vijeka su ostavila tragove koji su Bosnu i Hercegovinu pečatili i kad su Habzburzi već duboko bili zagazili u vlast. Osmanskog carstva bilo nije, ali je ipak bilo sveprisutno: u jeziku (postoji skoro sedam hiljada riječi turskog porijekla u bosanskom), jelovniku, arhiteturi, navikama, odnosima među polovima.
Andrićevi roditelji potiču iz Sarajeva, no on je odrastao u muslimanski zadojenom gradiću Višegradu na Drini. Generacija koja ga je vaspitala i podizala bila je socijalizovana u vrijeme raspada posljednjih decenija osmanske vlasti nad Bosnom, što nije ostalo bez uticaja na perspektivu koju je pjesnik potom preuzeo. Ono što je u djetinjstvu i mladosti spoznao o osmanskim vremenima ga je doživotno zaintrigiralo. “Islam je moja sudbina”, kazao je on svojoj švedskoj prevoditeljki Gun Bergman.
Jedno od svojih najbitnijih djela, priču “Prokleta avlija” (na njemačkom prvi put objavljenu 1957. kod Suhrkampa) Andrić je smjestio u Istanbul. Preciznije: u jedan istanbulski kazamat. Od grada iza zidina apsane biva primljeno samo ono što sužnji vide, čuju ili nanjuše kad što vjetar sa Zlatnog roga nanese. Priča o bosanskom franjevcu, koji zbog poslova svoga reda stiže u sultanov grad, gdje na pravdu božiju biva osumničen i uhapšen, je bezvremena priča o moći i zloupotrebi moći. Ko je danas čita, spontano počinje misliti na izvještaje iz Erdoganove Turske, osobito ako baci pogled na najslavniji citat iz djela, rečenicu iz dijaloga dva sužnja: “Ako hoćeš da znaš kakva je neka država i njena uprava, i kakva im je budućnost, gledaj samo da sanznaš koliko u toj zemlji ima čestitih i nevinih ljudi po zatvorima, a koliko zikovaca i prestupnika na slobodi. To će ti najbolje kazati”.
Već kod Andrića se mogu čitati optužbe današnjih organizacija za ljudska prava o hapšenjima po Turskoj, a bez navođenja razloga i dovođenja uhapšenika pred istražnog sudiju u razumno vrijeme. Andrićev protagonista, fra Petar, biva uhapšen umjesto jednog drugog, traženog kaluđera: “Kako u to vrijeme nije bilo drugih fratara koji su iz tih krajeva stigli u Carigrad, turska policija je po nekoj svojoj logici uhapsila fra Petra. Dva mjeseca je ostao u zatvoru 'pod istragom', a da ga niko nije čestito saslušao”. Baksuzni Petar je bivstvovao u Istanbulu upravo onih dana kad je iz prijestonice guvernerima provincija carstva stigla potjernica: a kada je upravo tih dana, povodom sumnji i nemira u evropskom dijelu Turske, upućeno iz Carigrada svima valijama oštro cirkularno pismo kojim se vlasti u cijeloj zemlji opominju i pozivaju da pripaze bolje na mnogobrojne smutljivce i agitatore koji nepozvani pretresaju državne poslove i usudjuju se čak da sultanovo ime blate, valija se, kao i svaki rđavi činovnik, osjetio lično pogođenim”. Danas žive ili prilike u Turskoj autor, preminuo 1975, nije mogao da ima u vidu, ali sličnosti su prisutne, kao i u svakoj dobroj literaturi.
Glede grozota kojima su Tito, državni šef Jugoslavije i njegova klika, prvih godina svoje vladavine progonili svoje stvarne i navodne protivnike, ne iznenađuje da je oprezni Andrić, koji je kao saborac sarajevskog atentatora Gavrila Principa za trajanja Prvog svjetskog rata čamio u habzburškim apsanama, a potom nije bio sposoban za disidenstvo, parabelu o razgoropađenoj državnoj moći prebacio u istanbulski kazamat osmanskih vremena.
Prokleta avlija, kako Andrićevi sužnji zovu svoj kazamat, bi mogla biti locirana i u Staljinovom arhipelagu Gulag ili u Putinovoj Rusiji, na Titovom Golom otoku, u zalivu Gvantanamo i svugdje gdje moć krši pravo - znači i u Turskoj Erdoganovoj. “Carigradska policija se drži osveštanog načela da je lakše nevina čoveka pustiti iz avlije, nego za krivcem tragati po carigradskim budžacima”.
Ne može se poreći da nasilje kod Andrića igra bitnu ulogu. Pojedini pasaži se čitaju kao scenario za neki Tarantinov film, na primner stranama dug opis nabijanja na kolac jednog srpskog seljaka u romanu “Na Drini ćuprija” ili scena masovnog silovanja jedne psihički zaostale Ciganke od strane osmanskih vojnika u romanu “Omer paša Latas”. No, da li je to, kako Muhsin Rizvić piše, “pođavoljeni svet“ u kom je stvorena “atmosfera turske krivice” a islam difamiran kao prauzrok zla? Ko tako selektivno traga, kako to Rizvić radi, taj će u Andrićevom djelu naći bezbroj primjera neljduskih katoličkih Hrvata ili pravoslavnih Srba. Andrić prosto nije imao baš najpozitvniju predstavu o ljudima koji imaju moć nad drugima, te načinu na koji je koriste, a pošto se najveći dio njegovih priča dešavaju u vrijeme kad su Turci vladali Balkanom, to se posebno odražava u predstavljanju muslimana.
U stvari, Andrić ne pravi razliku između muslimana i hrišćana nego između moćnih i nemoćnih. To se provlači i kroz porodice, gdje su žene i djeca najčešće oni koji nasilje ne mogu da delegiraju na niže te stoga moraju da ga otrpe, nezavisno od njihove religije.
Rizvić tvrdi da bosanski muslimani (koji se kao narod tek od 1993. zvanično nazivaju Bošnjaci) kvalifikaciju Turci kod Andrića doživljavaju kao jednu vrstu istorijske prijetnje, koja se odnosi na srpski jauk za izgubljenom srednjovjekovnom državom poslije bitke na Kosovu polju 1389. Andrićeva poruka glasi: “Vi ste nad nama vladali 400 dugih godina, sad ćemo mi vama 400 godina vladati. Vaše vrijeme je isteklo”. Da oznaka Turci za bosanske muslimane u srpskom ponešto obezvređujuće zvuči tačno. Postoje užasni primjeri za to u kom je kontekstu ovaj pežorativ bio upotrebljavan još u najnovije vrijeme, poput masakra u Srebrenici kad su srpski vojnici pod komandom Mladića u julu 1995. strijeljali oko 7.000 zarobljenih bosanskih muslimana. U prisluškivanim komunikacijama iz tih dana, koje su se čule na Haškom sudu za ratne zločine, je uvijek i stalno riječ o “Turcima”, koji ima da se “oposle”.
Ovi “Turci” su iz vizure Mladićaevih momaka bili potomci negdašnjih kolaboranata osmanskih zavojevača na kojima sada ima da se izvrši osveta. No, Andrićev pripovjedač, poput onog u na njemačkom nedavno ponovo izdatom centralnom djelu “Travnička hronika”, sa podnaslovom “Konzulska vremena”, završenom u aprilu 1942. u Beogradu pod njemačkom okupacijom, nije mogao da o Srebrenici ništa zna, kao ni njegov tvorac. Šta više - Andrićevi neimenovani pripovjedači nisu nikad posve uzdignuti iznad stvari, nego često potiču iz Bosne i pripovijedaju iz vremena o vremenu u kom je u međusobnom opštenju bilo uobičajno sve muslimane u Bosni označavati kao Turke. Da su govorili o “bosanskim muslimanima” to bi bilo isto kao da američki vlasnici plantaža u vrijeme “Čiča Tomine kolibe” o svojim robovima govore kao o “afroameričkim sugrađanima”.
Esencija Andrićeve književnosti ionako ne leži u političkom posmatranju nego u zapanjujućem osjećaju za zvuke, mirise, gestove i ostale detalje, koji su za oko zapali i Orhanu Pamuku. To vrijedi za opis noćne tišine u bosanskom rezidencijalnom gradiću Travniku ili ogromnih šaka kod austrijskog konzula pozvanih franjevaca, svih do jednog seljačkih sinova: “Fratri su jeli obilno i ćutke, snebivajući se na mahove pred nepoznatim jelima i sitnim kašičicama od bečkog srebra, koje su u njihovim krupnim rukama isčezavale kao dečje igračke”.
U tim scenama, ipak, nenajavljeno uvijek dolazi do eksplozija nasilja. Tako vezir, glede njegove (navodne) pobjede u bici nad Srbima, poziva na prijem austrijskog i francuskog konzula u Travniku, koji je nekoliko decenija umjesto Sarajava bio glavni grad Bosne. Prijem se neposredno pretvara u festival grozota. Dok se opušteno uživa u đakonijama, pojavljuju se dvorjani sa korpama, vrećama i jednom asurom. “Sve te sudove brzo poodrešiše i pootovaraše i počeše da istresaju na razastrtu asuru. Za to vreme posluga donese konzulima limundu i nove čibuke. Na asuru počeše da sipaju odsečene ljudske uši i noseve u znatnoj množini, neopisivu masu ubogog ljudskog mesa, usoljneu i pocrnelu od usirene krvi”.
Na kraju dvorjani, kao vrhunac poniženja hrišćanstva od strane islama, na gomilu ljudskog mesa bacaju nekoliko ikona. “Neko nevidljiv, iz prikrajka, reče dubokim, molitvenim glasom: 'Bog je blagoslovio islamsko oružje'. Svi prisutni Turci odgovoriše nerazumljivim mumlanjem”. Gađenje obojice stranih diplomata još je jače kad saznaju da djelovi tijela nisu odsječeni srpskim ratnicima nego potiču iz “uobičajnog krvoprolića” koje su osmanski vojnici počinili nad bespomoćnim posjetiocima jedne hrišćanske službe božije.
Pri tome: jeste da muslimani kod Andrića često nastupaju kao počinitelji, ali oni su, realno gledano, u defanzivi. Zalud čeznu za vremenima u kom će “glib, koji poslednjih godina na čistoj veri i pravom turčinluku visi, biti otrt”. Umjesto toga su osmanlije, te sa njima i islam, u povlačenju. Hrišćanski narodi Evrope sve brže rastu zbog poboljšane zdrvstvene njege, a “raja“, znači hrišćanski narod sultanov, sve više gunđa. Nespojiv je zov hrišćana za nacionalnim državama sa osmanskom podjelom naroda po konfesijama. Andrićevi muslimani imaju osjećaj da žive u posljednjim vremenima, da su bespomoćno izručeni rastućoj armiji hrišćana i njihovom visokom natalitetu. Osjećaju se preplavljeni hrišćanstvom, demografski skučeni, ugroženi u sopstvenom načinu života.
Andrić je u Bosni još stigao da upozna muslimane, koji su doživjeli ta “muslimanska posljednja vremena”: u njegovom opusu oni detaljno opisuju svoja strahovanja i brige. Andrić prilično precizno tada predstvalja upravo ona strahovanja koja danas mnogi Evropljani osjećaju glede demografske neujednačenosti među njima i muslimanskim svijetom. Ko se bavi pitanjima podjele države i crkve, razuma i vjere, religije i privatnog života ili time kako mogu hrišćani i muslimani u Evropi ubuduće međusobno da žive, taj će kod Andrića naći puno odgovora, koji nisu jednostavni ili jasni, a tek nisu prijatni. No, to su odgovori koji se nas svih tiču, a našu će djecu vjerovatno mnogo više pogoditi nego što nam može biti milo.
Da li je Andrić Bosni nanio više zla nego neprijateljske vojske
Andrićev opis Osmanskog carstva nije ostao bez prigovora, posebno ne u Bosni, gdje mnogi muku tešku muče sa svojim jedinim nobelovcem. Bosansko-muslimanski intelektualci su napisali cijelu jednu biblioteku literature koja Andrića prikazuje kao mrzitelja islama. Njen moto je koncentrisan u rečenici liberalnog bosanskog akademika Muhameda Filipovića: “Andrić je svojim djelom više zla nanio Bosni nego sve neprijateljske vojske zajedno”.
Najpoznatiji primjer bosanske antiandrićevske literature je 1995. u Sarajevu izdato djelo “Bosanski muslimani u Andrićevom djelu” čiji je autor 1994. preminuli književni kritičar Muhsin Rizvić. Na preko 680 strana se Rizvić trudi da uz pomoć na stotine citata dokaže da Andrić ne samo da je mrzio bosanske Muslimane i Turke nego da je bio i perverznjak, koji je svoje sopstvene sadističke fantazije pripisivao osmanskim glavarima ili muslimanskim vjernicima.
Da je Rizvić svoje djelo, čije su objelodanjivanje podržali Islamska zajednica Bosne, kao i Stranka demokratske akcije vođe bosanskih muslimana Alije Izetbegovića, pisao u Sarajevu pod opsadom i paljbom srpskih vojnika generala Ratka Mladića u ovom kontekstu ipak nije nebitna činjenica. Andrić je, tako glasi Rizvićeva presuda, oslikao “crnu sliku bosansko-muslimanskog svijeta” i u “mozaiku pervertiranih scena” stvorio jednu “galeriju patoloških figura”, u koje je ulio svoje sklonosti ka sadistima i napaljenicima.
O svemu o čemu je pisao, čitao u domaćim i svjetskim arhivima
Ko osmansku vladavinu nad Balkanom vidi kao “zlatno doba”, kako su to činili Redžep Tajip Erdogan ili njegov bivši ministar spoljni poslova Ahmet Davutoglu u govorima u Sarajevu, može da ovakve slike nazove “islamofobnim” ili “antiturskim”. Ali, da budemo jasni: Andrić se, prije nego što bi se latio pisanja svojih romana, dugo godina bavio istraživanjem arhivske građe i čitao savremene dnevničke zapise, diplomatske izvještaje i novinske članke. Za “Travničku hroniku” je istraživao u ahivama Pariza i Beča. Pojedine njegove plastične scene su izvodi iz dnevnika ili depeša iz zaostavštine francuskih i austrijskih diplomata, koje je Andrić skoro bez parafraziranja preuzeo.
Autor: Michael MARTENS (Mihael Martens)
Prevod: Mirko VULETIĆ
Bonus video:
