Jerolim Zagurović (1550 – posl. 1590)
Minorni vjerski skribomani u mreži skriptorija od Boke Kotorske do obala Morače, Lima, Tare i Pive, imitatori i kompilatori, čuvari jezika (Lingua Custodi), najugroženija književna vrsta renesansne Evrope, nakon pada Crnojevića razdvajaju se u dva jata. Jedno predvodi Božidar Vuković Podgoričanin, u mletačkom egzilu a drugo ostaje u domovini, bez predvodnika i ulazi u tunel rastočene pismenosti dug sto godina - sve do pojave ranih Bokelja.
Od ova dva jata ostaju dva bitno različita traga knjige: manuskriptsku, jedinstvenu, umjetničku tvorevinu u jednom primjerku nasljeđujemo od prvih a štampanu, reproduktivnu, industrijsku knjigu od drugih.
Jerolim Zagurović, minorni pisac, štampar, izdavač, renesansni Bokelj u mletačkom gnijezdu pripada prvom jatu.
Zagurović je, tvrdi Valentelli, rođen 1550. g. u Kotoru a umro 1580. u Veneciji. Spekuliše se, međutim, i sa 1590. (ili čak posl. 1590) kao godinom smrti; sasvim je izvjesno da ovog kotorskog plemića u poslednjoj dekadi XVI stoljeća nema u evidenciji čak ni prilikom prelaska štamparije u ruke drugog vlasnika 1597. g.
Jefto Milović kaže da je kćerka Đurđa Crnojevića, Antonija, bila udata za njega i da su imali sina Anđela. Smatra se da je Zagurović našao stara štamparska slova u Cetinjskom manastiru, ostala nakon odlaska majstora Makarija i odnio ih u Veneciju. Koristio ih je i stoga mu je, navodno, štamarija bila na visoku glasu.
G. 1569. štampao je Zagurović Psaltir, a godinu kasnije Časlovac i povratio, kažu neki izvori, imetak familije izgubljen za čestih turskih opsada Kotora. U međuvremenu, od 1597. do 1638, štampariju je kupio i književnu, odnosno izdavačku djelatnost obavljao Marco Ginami.
Mnogo godina kasnije, 1638, štampar Bartolomeo Ginami objavio je, takođe u Veneciji, repliku Zagurovićevog Psaltira.
Jerolim, štampar i vjerski radnik, rođak zaturenog pjesnika Ilije Zagurovića, u svom opskurnom kazivanju saopštava da je emigrirao u Mletke od užasa turskih najezdi i od ognja kom su bili predati na milost i nemilost tekst i jezik. Izdavačko jato
Jerolim je u Veneciji osnovao ćirilsku štampariju i bio treći čovjek iz ovog kraja koji se tim poslom bavio, poslije vojvode Božidara Vukovića Podgoričanina i sina mu Vicka. Sa mlađim Vukovićem bio je izgleda u ortačkom odnosu i pretpostavlja se da su zajedno štampali Služabnik 1570. g.
Zna se da je godinu ranije već imao svoju štampariju i štampao Psaltir, kasnije i Molitvenik, koji je izradio majstor Jakov Krajkov “iz predjela makedonskih”, i druge crkvene knjige. Trag mu se definitivno gubi 1590. godine. On sam kaže na jednom mjestu da je “vlastelin ot grada Kotora”, što i bez toga možemo prosuditi iz stihova savremenika, očevidno daljeg rođaka, pjesnika Ivana Bone Bolice (sestrić Ilije Zagurovića). Bona na početku svog Opisa Kotora, u glatkom latinskom heksametru, pominje svog ujaka a samim tim i slavu patricijske porodice po majčinoj lozi:
“Pa, neka teško ti nije da naše preuzmeš posle, niti samoću rekneš Zagurovića mračne staze...”
Dvije decenije ranije (1569) nalazimo ga s perom u ruci da piše predgovor svom izdanju i jada se zbog nedostatka knjiga nakon turske pohare (“nedostačstvo, iže umanjenoje i razhištenoje Izmailjteni”), što će reći da je i kasnije pisao ali to nije sačuvano niti doprlo do nas.
On, “grešni v človjeceh Jerolim Zagurović”, savremenik je istaknutih vjerskih i profanih pisaca evropskih, nesmetano zastupljenih u pjesničkoj produkciji (collections or anthologies), koji svoje radove slobodno zovu Christian poems a svoje zbirke još otvorenije, poput Muse chrétienne (francuska zbirka iz 1582).
Ovo antologijsko jato, međutim, ili slična jata, sabrana u književnoj metropili mediteranskog i evropskog svijeta, Jerolim je mogao promatrati samo iz prikrajka. Sloveni su bili u aktivnoj i upornoj manjini. Tako je i Božidar, vrlo vjerovatno, iz nekog zanatskog prikrajka mogao posmatrati venecijansku fazu i rad jednog Erazma do 1509. godine, za vrijeme čuvene Roterdamčeve vatikanske stipendije u Mlecima.
Erazmo je boravio u Italiji od 1506. do 1509. g., kada je Božidar svakako već bio u književnom biznisu. Zahvaljujući stipendiji pape Julija, ali i vlastitoj upornost (“In January, 1506, Pope Julius granted him a long-sought dispensation that would enable him to obtain ecclesiastical benefits”, kaže biograf John P. Dolan), reformator iz Roterdama radio je kao redaktor i recenzent u venecijanskoj štampariji Alda Manuzia. Joachim de Bellay, Etienne Jodelle, Philippe Desportes, Rémi Belleau, Jean Antoine de Baïf i drugi radili su punom parom i stekli najmoćniji knjižni monopol renesansnog svijeta.
Iz njih je progovarao život u punoj i dinamičnoj karnevalsko-književnoj formi, a iz njega i minornih drugova, pisaca-emigranata, preskromnih kompilatora i zanatlija (Mojsije iz Budimlja, Pahomije sa Dioklitskog jezera, Genadije sa svojim reprintom Oktoiha 1537) progovarala je samo smrt vlastitog jezika.
Od Božidarevog rasturanja vjerske literature po slovenskom svijetu zavisio je rad stotina minornih pisaca u zavičaju. Danas je sačuvano stotinak imena, najviše 5 do 10% tog jata, te je prirodno pretpostaviti da se na mletačkoj vatrici grijalo najmanje 1.000 domaćih nosilaca minornog autorstva u ovom paklenom stoljeću.
Dvozanadžije
I Jerolim i njegov vjerski radnik Jakov su dvozanadžije, piščići i kompilatori, zapravo višezanadžije kad se pogledaju književni trendovi i vještine u najširem mogućem venecijanskom krugu, centru svjetskih i vjerskih književnih tokova.
Pisci toga doba slobodno imitiraju grčke satiričare. Proza i poezija miješaju se prirodno i lako. Pamfleti niču naporedo s hipokrizijom, razgorijevaju se polemike i književna produkcija raste na više nivoa (vidi detaljnije: Ullrich Langer: Poetry and Action, Harvard University Press, 1994, 231-236.)
Možemo komotno zamisliti da je Jerolim život proveo u takvom ambijentu, ohrabrujući, iz tuđine, neshvatljivo teški i opasni promet knjiga na svom jeziku u starom kraju, kao što je ohrabrivao skromni rad domaćih pisaca u manastirskim prepisivačkim centrima.
Ovo posljednje nas najviše interesuje - knjige koje su ovako ili onako stizale iz velikog mletačkog svijeta u zabačene balkanske manastire i njihove skriptorije. To je bilo jedino ohrabrenje pismom, tiskom, jedino ohrabrenje mišlju i njenom snagom. Minorni vjerski pisci XVI stoljeća svu svoju nadu položili su ne u život, ne u živi tok od mozga do srca već u pusto slovo na papiru, u ranjenu pismenost, u mrtvi narativ, u fikciju…
Kontinuirani pismeni tok, ta dominantna evidencija u kulturi, čije je parametre već počela bila da prekriva etnološka i epska proizvoljnost, gubio je jezičko shvatanje stvari kroz tekst i kontrolu pisma.
Jednostavno, prosto kao pasulj, rad pisaca u venecijanskom egzilu bio je poslednji dar i nada jednoj maloj kulturi, već ugroženoj usmenom evaluacijom paganskih vrijednosti.
Bonus video:
