Čitatnost je osnov razvijene kulturne memorije, a ona je u crnogorskoj semiosferi za vrijeme turske kolonizacije slabo razvijena, pošto je ugrožava reaktiviranje mnemomičkih mehanizama iz epohe pretpismenosti, kao i uticaj folklornog teksta i usmene kulture, koja raspolaže drugačijim strategijama pamćenja. Crnogorska kultura se iz epohe razvijene zapadnoevropske pismenosti i citatnog kontakta s mletačkom kulturom vraća ne decenije ili vjekove unazad, već čitavu jednu epohu - iz epohe pismenosti, u epohu pretpismenosti. Odatle proizlazi i velika recepcijska tragedija Luče mikrokozma; naime, u državi koja je prva na slovenskom Jugu imala svoju štampariju, u vrijeme pojave Njegoševog spjeva nije imao ko s njim da komunicira jer je Crnogorcima, u uslovima surove kolonijalne situacije, uskraćena pismenost (vidi popa Mića iz Gorskog vijenca).
Blistava estetska realizacija srednjovjekovnog načela citatnog snaženja postojećeg poretka (D. Oraić-Tolić), u ovom slučaju, hrišćanske kulture i njenih ideoloških modela, uz pomoć žanrovske tradicije videnija, dovešće do monumentalne reprezentacije hrišćanske tradicije i njenih mitova u Njegoševom spjevu. Stoga autor koristi stvaralačke obrasce automatizovanih poetika i žanrovskih kodova, jer oni čuvaju pamćenje o tradicionalnom sistemu kodiranja, koji se na taj način organski upisuje u novu strukturu, uključujući je u veliki ilustrativni dijalog, na kome se zasniva kulturna redundanca, kao zaliha značenja formirana da zaštiti hrišćansku semiosferu od upada spolja i uticaja tuđih kodova i tekstova. Naime, imitacija i sakralizacija prototeksta i njegovih ključnih simbola u Luči mikrokozma dovodi do reprezentacije Biblije kao teksta-uzora, pri čemu se hrišćanska kultura uspostavlja kao Riznica znanja i iskustava, koja čuva tekstove dostojne oponašanja. Nasuprot tome, u realnom istorijskom vremenu stoji islam kao vantekstovna opasnost, pred kojom se i artikuliše božanstvena himna hrišćanskoj vjeri i njenim svetinjama, generatorima njenog kanona. Opšta hijerarhija kulture klasicizma podrazumijevala je da su tuđi tekstovi, posebno ako su antički, ili u bilo kom smislu klasični, zauzimali povlašćena mjesta (Oraić-Tolić). Zbog toga su u spjevu aktivirani semantički procesi u kojima se determinacija kreće od tuđeg prema vlastitom tekstu, od zapadnoevropske riznice prema crnogorskom autoru, koji brani Crnu Goru i hrišćanstvo od Turaka. Autor Luče ispisuje svoj tekst kao opomenu islamu da je crnogorski prostor uronjen u hrišćansku semiosferu, pri čemu se vraća na primordijalne mitove, odnosno mitove o početku, koji igraju ključnu ulogu u identitetskoj naraciji i aktiviraju se kada je sociokulturna zajednica ozbiljno ugrožena.
Možemo zaključiti da je Luča mikrokozma izlivena kao svjetlosni mač hrišćanske vjere, jer je u hrišćanskoj mitologiji svaka epifanija - pojava svetog, okružena oreolom čiste, astralne svjetlosti, u kojoj se prepoznaje prisutnost onostranog. Zato autor za tematsku podlogu svog spjeva bira mitemu koja ilustruje svemoć hrišćanskog Boga, poretka i simboličkog sistema, ispisujući retorički upečatljivu Poslanicu Tvorca, kao opomenu svima koji bi se usudili da udare na hrišćanske svetinje. Ustrojstvo hrišćanskog univerzuma ne može biti poremećeno čak ni iznutra, imanentnom silom poput Satane, odabranog božjeg tvorenija, a kamoli spoljašnjom, tuđom silom kakva je Osmanska imperija. Njegoševe funkcije u sistemu crnogorske kulture su isključivo klasifikacione; on uspostavlja poredak, propisuje norme i obezbjeđuje poštovanje i kažnjavanje u slučaju ogrešenja. Osim toga, on proizvodi tekstove značajne na planu samoidentifikacijskih procesa i formiranja identitetskih struktura, što znači da djeluje kao najjači semiotički centar crnogorske kulture, a to se odrazilo i na organizacione principe Luče mikrokozma.
Gorski vijenac
Gorski vijenac se organizuje kao estetska poruka vrhunskog kvaliteta čiji je glavni cilj aktiviranje odbrambenih mehanizama crnogorske plemenske kulture, posebno mitologizacije i hrišćanske martiromanije, koji su se pokazali kao veoma moćni čuvari identitetskih obrazaca. Odbrana kao kulturna kategorija čvrsto je povezana sa religijom, jer religija djeluje kao mehanizam odbrane određene kulturne paradigme, pa su njene funkcije analogne medicini, čija je osnovna svrha da odbrani organizam od naleta bolesti. Na isti način religija štiti kulturu od tuđeg uticaja zbog čega je, po pravilu, nesklona kulturnom poliglotizmu, a odbrana je po svojim formalnim obrascima po mnogo čemu obred koliko i religija (Edvard Hol). Stoga su po Gorskom vijencu rasuti vjerski simboli, znamenja hrišćanske vjere, pa se čak i kompozicija uređuje hrišćanskim temporalnim jedinicama, što formira gustu odbrambenu mrežu pod okriljem religije koja treba da sačuva crnogorsku plemensku zajednicu. Nosilac odbrambene i religijske funkcije, koji ih objedinjuje u jednoj instanci, jeste lik slijepog igumana Stefana, čije verbalne formule izuzetne perlokucijske snage, djeluju kao dilogični blagoslov na Crnogorce koji se pripremaju za, u etičkom smislu problematičan čin “istrage poturica”. Sintagma istraga poturica ne javlja se u tekstu Gorskog vijenca nijednom. Ona je konstruisana u njegošologiji i proglašena za temu Njegoševe drame. Igumanu Stefanu će biti dodijeljene veoma značajne funkcije, posebno u motivacionom sistemu, jer je on ključni nosilac hrišćanske mnemonike, koji se izdvaja iz kolektiva i modeluje kao markantna ideološka instanca, čiji oratorski monolozi pokreću Crnogorce na akciju. O retoričkim kapacitetima igumana Stefana i izuzetnom perlokucijskom učinku njegovog govora svedoče plemenici:
SERDAR JANKO Danu, oče, ono ka umiješ, Ispriča ni štogod amanati, Priđe no smo legli i zaspali. Ko te nije čuo đe govoriš, onaj ne zna što u tebe spava.
Zbog toga se diskurs igumana Stefana organizuje uz aktiviranje ogromnog stilskosemantičkog potencijala, a njegove poruke perlokucijski su orijentisane, to jest usmjerene na emocionalno angažovanje sagovornika i izazivanje performativnosti (djelovanje u skladu s riječima), jer članove plemena treba nagovoriti da žrtvuju svoj život za “više ciljeve”:
IGUMAN STEFAN Pokoljenje za pjesnu stvoreno, vile će se grabit u vjekove da vam vjence dostojne sapletu, vaš će primjer učiti pjevača kako treba s besmrtnošću zborit! ........................................ Krst nositi vama je suđeno strašne borbe s svojim i s tuđinom! Težak v’jenac, al’ je voće slatko! Voskresenja ne biva bez smrti; ........................................... Slavno mrite, kad mrijet morate!
U diskursu igumana Stefana aktiviraju se sakralni hrišćanski hronotopi, kao još jedna opomena islamu i nedvosmisleni signal “prave vjere”, pri čemu se naglašena odbrambena funkcija tog lika prenosi i na prostorne kodove, koji djeluju kao mnemonička shema za čuvanje ključnih hrišćanskih mitema:
IGUMAN STEFAN
Najsvetije nebesne hramove Što je zemlja nebu podignula Ja sam redom svaki polazio Nasrka se dima s žertvenikah. Penja sam se na sveštenu goru Sa koje je strašno predskazanje Svoje sudbe Jerusalim čuo. Razgleda sam i sve tri pećine: Đe se Sunce hristjanstvu rodilo, Đe je nebo kasli osveštalo, Đe su cari nebesnom mladencu Pohitali s darom poklonit se. Gledao sam Getsimansku baštu, Ocrnjenu strašću i izdajom.
U semantičkom sistemu Gorskog vijenca vladika Danilo takođe ima klasifikacione funkcije, pa on uspostavlja i snaži plemenski poredak, propisuje norme ponašanja i podržava kulturnu redundancu, što mu posebno omogućava superiorna pozicija - njegov diskurs stiže sa samog vrha crnogorske kulture. Naime, vladika Danilo djeluje kao moćna normativna instanca, čiji su iskazi od presudnog značaja za uspostavljanje kulturne norme i aksiološkog sistema plemenske zajednice. On propisuje poželjne oblike ponašanja, a pošto je utemeljen i u religijskim kodovima, uz igumana Stefana, glavna je ideološka instanca u čijem se diskursu definišu svetinje - sakralni fenomeni kulture za koje se živi i umire. U dramskom tekstu je izuzetno važan tip informacije koji se plasira sa dominantnog kanala, a u Gorskom vijencu to je vladika Danilo, kome je autor u tu svrhu dodijelio izuzetno razvijene retoričke kompetencije, takođe stavljene u službu odbrane crnogorske kulture:
VLADIKA DANILOMlado žito, navijaj klasove, pređe roka došla ti je žnjetva! Divne žertve vidim na gomile pred oltarom crkve i plemena, čujem lelek đe gore prolama. Treba služit česti i imenu! Neka bude borba neprestana, neka bude što biti ne može, Nek ad proždre, pokosi satana! Na groblju će iznići cvijeće za daleko neko pokoljenje!
Upravo zbog prikazivanja kolonijalne komunikacije u Gorskom vijencu kulturalna informacija potiskuje dramsku i ugrožava sva tri dramska jedinstva, što rezultira slabljenjem dramskog koda. Ugrožavanje dramske radnje i dominacija statičkih motiva potvrđuje povlašćeni status kulturalne i ideološke informacije u dramskom diskursu. Dakle, Njegoševa drama se organizuje kao umjetnička transpozicija kolonijalne situacije, pri čemu autor predočava previranje semiotičke energije koja se oslobađa prilikom sudara dvije kulture, različitih religijskih kodova, zbog čega je njihov antagonizam još produbljeniji a komunikacija agresivnija:
VLADIKA DANILOUdri za krst, za obraz junački, ko gođ paše svijetlo oružje, ko gođ čuje srce u prsima: hulitelje imena Hristova da krstimo vodom ali krvlju! Trijebimo gubu iz torine! Nek propoje pjesna od užasa, oltar pravi na kamen krvavi!
Kolonijalni spacijalni modeli jasno razgraničavaju književni univerzum na dvije prostorne podstrukture - tuđe i naše, čija je komunikacija otežana zbog nejednake distribucije sociokulturne moći. Kolonijalna podjela prostora u Njegoševoj drami dovodi do dopunske semantizacije prisvojnog determinativa naš/naše, koji kao oznaka kolektivnog načela treba da aktivira odgovarajući kulturni identitet, što će se odraziti na aksiološki sistem u cjelini, jer pozicija sa koje se vrednuje i gradi ideološki najispravnija slika svijeta jasno je locirana unutar pravoslavne, crnogorske kulture. Učestala upotreba ovog determinativa treba da označi stopljenost jedinke sa ugroženim kolektivom i osnaži kolektivno načelo na račun individualnog, jer se svi članovi stavljaju u službu odbrane i snaženja kulturne kohezije. Zbog toga se kolo ili glas plemena, koje u tekstu drame dobija šest veoma značajnih turnusa, gradi kao ideološka instanca i prevashodno emituje kulturalnu informaciju, što djeluje kao nametljiv okvir dijaloga i jako moćan, normativan kontekst u kome likovi govore, to jest uzimaju riječ svesni da ih pleme stalno posmatra i vrednuje njihovo ponašanje. Niko ne želi da krene tragom Vuka Brankovića, a likovi su okovani plemenskom kulturom i njenom aksiologijom koja stalno opominje na pravila ponašanja i pri tom najstrože zabranjuje i kažnjava izdaju, čiji je najviši stupanj primanje islama. U svakom društvu postoje konvencionalni kodovi ponašanja, koji su veoma važni za socijalnu zajednicu jer regulišu ponašanje pojedinca, propisuju pravila i kažnjavaju prestupe. Kao najozbiljniji prestup i najveći zločin, odnosno ogrešenje o društveno propisanu normu u semantičkom sistemu Gorskog vijenca ustanovljena je izdaja, pa napetu dramsku sekvencu pregovora između Crnogoraca i domaćih Turaka najavljuje kompozicioni rez i opomena kola, koje pjeva o najtežem obliku izdaje - primanju islama, i upozorava na kazne:
KOLO POJE:Ljuta kletva pade na izroda! Prokle mati od nevolje sina, te knjeginja Ivanbegovica, prokle Mara svog sina Stanišu, ......................................... Staniša je obraz ocrnio, pohulio na vjeru Hristovu, na junačko pleme Crnojevo, obuka se u vjeru krvničku i bratske je krvi ožednio.
Kolo i mnozina modeluju se u Gorskom vijencu kao osobene dramske instance koje predstavljaju kolektivni diskurs - glas plemena, čija je osnovna funkcija da artikuliše plemenske ideologeme i rigidnu kulturnu normu, i da opominje pojedinca na rigorozne kazne. Naime, kazne spadaju u redundancu sistema, koja se automatski aktivira u slučaju ogrešenja o normu, kao moćna regulatorna sila podređena očuvanju plemenskog poretka i suprotstavljena entropiji kolonizacije.
Elementi opšteg, zajedničkog, konvencionalnog i stereotipnog omogućavaju pojedincu da se identifikuje i postane član neke grupe, dakle, identifikacijski procesi zasnivaju se na redundanci - jezičkoj, društvenoj i kulturnoj. Stoga će Njegoš u Gorskom vijencu aktivirati upravo redundancu plemenske zajednice, pri čemu će njene semiotičke jedinice i simbolički potencijal staviti u službu identitetske naracije, čija je uloga veoma značajnu u tekstovima koji prikazuju ugroženost kulturnog poretka i borbu kolektiva za opstanak i očuvanje identiteta. Pravoslavna, hrišćanska vjera i njene svetinje u drami su modelovane kao osnov identifikacije i prepoznavanja, kao moćna identitetska baza koja se suprotstvalja islamu i turskoj imperijalnoj sili. Budući da je Kosovo, kao intertekstualni znak najvažnije mjesto kolektivne mnemonike na Balkanu, koje dijeli vrijeme na ono prije i poslije turske kolonizacije, Njegoš ugrađuje kosovski hronotop u svoju dramu i razuđenim simboličkim valerima znatno usložnjava jezik prostora u Gorskom vijencu. Naime, u balkanskim, a posebno u srpskoj kuturi dolazi do naglašene semiotizacije te geografske tačke, pri čemu se hronotop Kosova umjetničkim strategijama transformiše u prostorni i identitetski simbol, u koji je vjekovima taloženo značenje praćeno intenzivnim procesom mitologizacije. Dopunska semiotizacija Kosova započeta je u usmenim kodovima, a u daljim intertekstualnim previranjima formiran je izuzetno složen simbolički znak, duboko urezan u filogenetsko pamćenje:
Geografija se izuzetno lako pretvara u simboliku. To se posebno primećuje kada ova ili ona geografska tačka postaje mesto stalnih ratnih operacija ili nacionalnih ili religijskih sukoba ili se različito ocenjuje kod sukobljenih nacionalnih tradicija (Jurij Lotman).
Epski diskurs u funkciji otpora turskoj kolonizaciji
U Njegoševom kosmogonijskom spjevu Luča mikrokozma dolazi do veoma osobene distribucije moći koja je uslovljena metafizičkim i mitološkim kriterijumima, što dovodi do konstruisanja apsolutističkog diskursa, čiji je nosilac situaciono i diskurzivno najmoćnija instanca u spjevu – Bog, pri čemu kao najsnažniji kodirajući mehanizam djeluje hrišćanska mitologija. Religijsko potčinjavanje čovjeka bogu i hrišćanski model hijerarhije usloviće ustrojstvo makrokosmičkog prostora, a čvrstina i stabilnost hrišćanske religije, na kojoj počiva moć božanskog diskursa, funkcioniše kao odbrambena tehnika protiv vantekstovnog prisustva islama. Njegoševa državnička funkcija uticaće i na pjesnička načela, regulišući posebno svrhu njegove poezije, pri čemu će u prvi plan izbiti odbrambene tekstualne strategije.
Upravo s naglašenim odbrambenim ciljem u Njegoševom spjevu aktiviran je srednjovekovni žanr videnija, koji zatim uključuje Luču u niz tekstova hrišćanske kulture, zasnovanih na istom sistemu kodiranja: Božanstvena komedija, Vizija Petra Orača, Izgubljeni raj. Dakle, Njegoševa citatna imitacija dovodi do reprezentacije svih tradicionalnih aksioloških i semantičkih struktura, pri čemu princip adekvacije i alegorijsko kodiranje rezultiraju veličanjem i reafirmacijom hrišćanskih svetinja i klasične alegoreze, kao dominantnog receptivnog modela. Simboli, alegorija i pojačana tropičnost, to jest preneseno značenje osnovna su građa za stvaranje mitova i temelj ilustrativne citatnosti, tako da reafirmišući najsvetiji i najuzvišeniji dio semiosfere, autor u svrhu odbrane imitira sakralni tekst jer je on glavni čuvar kulture, tradicije i hrišćanskog identiteta, pa Njegoševa Luča djeluje kao moćna odbrambena strategija uperena protiv vantekstovnog prisustva islama. Poslednja decima Posvete funkcioniše kao epski upad u kosmogonijsku temu i signal (post)kolonijalnog diskursa, a tek nakon prizivanja kosovske mitologije i podsjećanja na kosovsku traumu, uslijediće pjevanja o pobuni na nebu i mitema koja na najbolji način ilustruje svemoć hrišćanskog Boga. Stoga će autor na prološkoj granici spjeva aktivirati antroponime markirane u epskom diskursu – Obilića, Đorđa i Dušana – koji nose informaciju o otporu turskoj kolonizaciji, jer ukazuju na aksiološki i simbolički poredak epske balkanske kulture. Odsustvo orijentalizama poprima posebnu ideološku valenciju jer pojačava dijalog, kao i jezičko i kulturno saglasje Luče sa hrišćanskim diskursom jer samo takav jezik, očišćen od upada spolja i tuđih kolonijalnih nanosa, može biti dostojan dijaloga sa svetom hrišćanskom knjigom – Biblijom, koja čuva najčistiju riječ Božju, neophodnu u odbrani slovenskog hrišćanstva na Balkanu od veoma moćnog islamskog diskursa.
(Kraj naredne subote)
Bonus video:
