Poput religije, medicine i pravne prinude, književni tekstovi proizvedeni u određenoj semiosferi (Jurij Lotman) funkcionišu kao veoma značajni odbrambeni mehanizmi kulture, jer je njihova mnemonička funkcija presudna u očuvanju identiteta sociokulturne zajednice, koji je posebno ugrožen u uslovima kolonijalne situacije. U takvim uslovima pojačava se i aktivnost religijskih kodova, čiji tekstovi imaju naglašenu pragmatičnu vrijednost jer pretenduju na sakralnost i ukorenjeni su duboko u filogenetskom pamćenju, pa su oni glavni nosioci otpora kolonijalnoj sili i svim oblicima kulturnog i identitetskog nasilja. Pod pritiskom kolonijalne situacije aktiviraju se svi raspoloživi odbrambeni mehanizmi domicilne kulture:
Svoje odbrambene tehnike čovek je razradio na zapanjujuće vispren način, i to ne samo u oblasti ratovanja, već i u oblasti religije, medicine i pravne prinude. On mora da se brani ne samo od potencijalnih neprijateljskih sila u prirodi nego i od onih u ljudskom društvu. Štaviše, mora takođe da se nosi s rušilačkim silama u sopstvenoj ličnosti. Religiji je cilj da otkloni kako opasnosti koje postoje u prirodi, tako i one koje postoje u pojedincu. Institucije za sprovođenje zakona stvorene su da bi se bavile društvenim prestupnicima, a oružana sila se koristi protiv drugih društvenih zajednica. Medicina, opet, štiti grupu ili pojedinca od bolesti (Edvard Hol).
Kolonijalna situacija modifikuje domicilnu kulturu prisiljavajući je da od deset primarnih sistema poruka (Edvard Hol) izdvoji odbranu i nametne je kao najvažniju vrstu aktivnosti, kojoj se podređuju sve ostale. U tu svrhu kultura se preslaže, preoblikuje i prilagođava novim uslovima, pri čemu se uspostavlja poredak koji sve elemente domicilne kulture podređuje odbrani, najvažnijem sistemu primarnih poruka u ekstremnim uslovima kolonizacije. Kolonijalno nasilje uvijek pogubno djeluje na kulturne zabrane i semiotičke konvencije inferiorne kulture, a najviše stradaju njeni najvjerniji čuvari - religijski kodovi i svetinje, to jest sakralni znakovi, jer je razorna moć kolonijalnog dijaloga usmerena na njihovo profanisanje i razgrađivanje.
Poruke spolja u kolonijalnoj situaciji primaju se nasilno, što dovodi do deformacije kanala Ja-On, dok kanal Ja-Ja ili autokomunikacija (J. Lotman), zbog ugrožene kulturne kohezije, pojačava svoju aktivnost. Domicilna kultura prisiljena je na pojačanu autokomunikaciju, što podrazumijeva i otpor porukama koje stižu spolja, jer njena osnovna svrha postaje očuvanje kulturnog identiteta, koji veoma ozbiljno mogu ugroziti jaki i nasilni upadi tuđih kodova i tekstova. Stoga se i redukuje aktivnost kanala Ja-On, preko kojeg se primaju samo obligatorne poruke jer se preuzima samo ono što se mora, a rezultat takvog tipa komunikacije jeste kreolizacija domicilne kulture, do koje nikad ne dolazi dobrovoljno, iako su mehanizmi prisile ponekad prikriveni i suptilni. Za vrijeme osmanske kolonizacije Balkana u južnoslovenskom folklornom diskursu formiran je čvrst aksiološki sistem u čije je temelje ugrađen animozitet prema silnim Turcima i islamu, kao stabilan vrednosni stav koji nastavlja da živi i nakon turskog povlačenja, upravo zbog otpornosti te ideologeme, duboko usađene u filogenetsko pamćenje. Ta epska aksiologija postaje sastavni dio južnoslovenskog (post)kolonijalnog diskursa, pa je prisutna i u Njegoševim tekstovima. U Gorskom vijencu prikazano je kako se kultura ponaša u ekstremnim uslovima kolonizacije i porobljavanja, što dovodi do deformacije svih komunikativnih strategija, jer devijantni procesi zahvataju oba pomenuta kanala. Naime, u takvim uslovima je i odnos između adresanta i adresata bitno izmijenjen, jer disensni dijalog (nekooperativnost, agresivnost), na kome se temelji kolonijalna komunikacija, uslovljava i prenos poruka, što dovodi do još većeg zatvaranja kanala Ja-Ja, pri čemu će se autistična i u sebe zatvorena kultura okrenuti intenzivnoj mitologizaciji i kultu prošlosti, kao riznici identitetskih informacija, čije umnožavanje dovodi do jačanja samoidentifikacijskih procesa i egocentričnog govora. To je praćeno smanjenom aktivnošću kanala Ja-On, to jest odbijanjem tuđih tekstova i jezika kolonizatora. U tom defanzivnom, odbrambenom procesu dolazi do snaženja usmenih kodova i aktiviranja kulturnih i mnemoničkih mehanizama iz epohe pretpismenosti, jer je i Crnogorcima i raji, nemuslimanima na turskim teritorijama, pismenost teško dostupna, pa usmeni tekstovi služe za memorisanje kolektivnih istina i činjenica relevantnih za opstanak ugrožene sociokulturne zajednice.
Hrišćani su na Balkanu očuvali svoj jezik i kulturu, između ostalog, zahvaljujući procesu autokomunikacije, koji je presudan u očuvanju identiteta kolonizovanih kultura: Pri tom treba razlikovati dva tipa autokomunikacije: s mnemoničkom funkcijom i bez nje (J. Lotman). Dakle, u ugroženoj kulturi, kao jedna od njenih odbrambenih strategija, razvija se intenzivna komunikacija na kanalu Ja-Ja sa naglašenom mnemoničkom funkcijom, pri čemu se u identitetskoj naraciji formira temporalna granica koja razdvaja dvije podstrukture, uređene različitim kulturnim kodovima - domicilna kultura prije i poslije kolonizacije i kreolizacije. Naime, kolonizacija podrazumijeva oštar i agresivan upad tuđih kulturnih kodova i kognitivnih shema, što dovodi do ozbiljnih preinačenja regulatornih, opšteprihvaćenih modela ponašanja i do modifikacije identitetskih obrazaca.
Dakle, u surovim uslovima kolonizacije zatvara se i izoluje domicilni kulturni prostor i štiti od dijaloga s tuđim tekstovima upravo radi svog opstanka, ali će taj samoizolacijski proces proizvesti konzervativnu, autističnu i u sebe zatvorenu kulturu, koja pokazuje znatno manje dinamičnosti nego što to zahtijevaju potrebe ljudskog društva. Ugrožena kultura aktivira sve raspoložive odbrambene mehanizme, a pošto kolektiv čuva sebe i svoj identitet preko tekstova, intertekstualnost se javlja kao mnemonički i odbrambeni mehanizam, pri čemu je svijest o sebi, pamćenje svog herojskog bića i nadmoći sopstvene kulture pohranjeno u kanonskim tekstovima, kao u svojevrsnim čuvarima kolektivnog identiteta. Stoga u trenucima ugroženosti sociokulturne zajednice postaje izuzetno važna globalna kulturna funkcija što je tekst u cjelini svih svojih relacija obavlja u sklopu pripadnog kulturnog sustava (Dubravka Oraić-Tolić), pa se u tekstovima u kojima su pohranjene indentitetske semiotičke jedinice javljaju antroponimi markirani u epskom diskursu (Miloš, Lazar, Vukašin, Marko), koji nose informaciju o otporu turskoj kolonizaciji, jer funkcionišu kao simbolički znakovi i aktiviraju čitav aksiološki i simbolički poredak epske balkanske kulture, čija je ključna ideologema otpor islamu.
Edvard Hol izdvaja tri nivoa kulture: formalni, neformalni i tehnički, i pri tom zaključuje da formalna kultura obavlja zadatak koji je gotovo analogan instinktu... To je osnova iz koje izrasta i oko koje se gradi preostali deo kulture. Prevedeno na jezik semiotike, formalna kultura je u stvari kulturna redundanca, kojom se ona brani od svih entropijskih sila, spoljašnjih i unutrašnjih. Osim u posebnim prilikama, formalno se menja sporo, gotovo neprimetno. Formalno je takođe vrlo otporno na promenu nametnutu spolja. U posebne prilike svakako spada kolonijalna situacija, jer dolazak moćne imperijalne sile dovodi do urušavanje formalnog sloja crnogorske kulture, posebno njene pismenosti, a nagla, iznenadna promjena izaziva kulturalni šok. Kako sačuvati jezgro formalnog sistema kada su uklonjeni svi važniji tehnički podupirači? Ugrožavanje podupirača, posebno hrišćanske religije, dovodi do urušavanja čitavog sistema, pri čemu se javljaju slučajevi tzv. neformalnih adaptacija, u kakve spada prihvatanje tuđe vjere pod uticajem agresivne kolonijalne komunikacije. Naime, Crnogorci koji primaju islam adaptirali su se, prilagodili bitno izmijenjenim kulturnim uslovima, pa oni postaju nosioci i čuvari nove, kreolizovane kulture koju iguman Stefan, ključni podupirač formalnog sloja crnogorske kulture, nimalo slučajno, naziva jazičestvom, odnosno mnogoboštvom, jer se prethodni hrišćanski Bog ne može tek tako izbrisati iz kolektivne memorije niti iz jezika:
IGUMAN STEFAN
Vam’ predstoji preužasna borba, pleme vi se sve odreklo sebe te crnome rabota Mamonu; pade na njem kletva beščestija. ......................................Porugani oltar jazičestvom na milost će okrenut nebesa!
Kulturna redundanca služi kao osnova identitetskih konstrukata, jer predstavlja zalihu shematizovanih obrazaca ponašanja, opšteprihvaćenih kognitivnih shema, mnemoničkih mehanizama, temporalnih i prostornih modela, komunikativnih strategija i aksioloških stavova koji omogućavaju trajanje i opstanak jedne kulture. Međutim, u svakoj kulturi djeluje i entropija, sila suprotna redundanci, koja se pojačava do mjere razaranja sistema tek u revolucijama, društvenim previranjima, kolonijalnoj situaciji ili ratovima kada razori redundancu i presloži semiotički sistem po potpuno novim principima, pri čemu se uspostavlja novi poredak, to jest nova kulturna norma, sa novim ritualima, ceremonijama, idealima, “višim ciljevima” i kulturnim ikonama. Najjača entropijska sila koja ugrožava crnogorsku kulturu prikazanu u Gorskom vijencu jesu semiotičke jedinice kolonizatora, pa se aktiviraju svi redundantni potencijali domicilne kulture da se brani i obupre entropiji.
Dakle, kulturna redundanca je glavna sila u sistemu koja se suprotstavlja incidentu, ekscesu i ostalim oblicima odstupnja od normiranog ponašanja, pa se svaka kultura redundancom brani od remetilačkih, entropijskih sila, onih koje je ugrožavaju i podrivaju. Pošto redundanca funkcioniše kao čuvar sistema, u Gorskom vijencu su prikazani upravo shematizovani obrasci ponašanja i fatički modeli na kojima se zasniva sociokulturni poredak, što znači da se dramskim sredstvima prikazuje redundanca plemenske kulture. Istraga, obračun s “domaćim Turcima” (autor u didaskalijama koristi isključivo tu sintagmu) jeste ekstremna mjera izazvana ekstremnim opasnostima po domicilnu kulturu, koja u Gorskom vijencu funkcioniše kao odbrambena akcija, odnosno reakcija na islamizaciju - najjaču entropijsku silu usmjerenu na razaranje crnogorske kulture. Religijski kodovi su najfatalniji za identitet, pa pojedinci koji prihvate religiju kolonizatora počinju da djeluju kao entropijska sila što iznutra ugrožava koheziju određenog kulturnog prostora. Dakle, u slučaju kolonijalne situacije entropijske sile djeluju spolja, u vidu tuđih religijskih, ideoloških, kognitivnih i aksioloških kodova, ali i iznutra, u obliku konvertitstva. Upravo zbog toga Njegoš će i u Luči mikrokozma i u Gorskom vijencu žigosati izdaju kao najveći grijeh za koji nema oprosta, jer “domaći Turci”, odnosno Crnogorci koji su prihvatili islam ugrožavaju poredak crnogorske plemenske kulture i njene hrišćanske semiotičke osnove. U vrijeme nastanka Luče mikrokozma Crna Gora je izložena stalnim napadima i ugrožena turskim imperijalnim pretenzijama, a Njegoš je zadužen za odbranu zemlje, tako da pjesnik-vladar odbrambene i klasifikacione funkcije, koje obavlja u realnom, istorijskom hronotopu, prenosi u svoju poeziju, što rezultira naglašenim odbrambenim funkcijama njegovog pjesničkog diskursa. Naime, moć Boga, tvoračka snaga i istinitost njegove riječi već su izgrađene u Bibliji, svetoj hrišćanskoj knjizi, koja se uzdiže pred turskom kolonijalnom silom kao bedem, ponovo se ispisuje u Luči mikrokozma i utemeljuje u svojoj antičkoj prošlosti, da bi još snažnije djelovala iz dubljih mnemoničkih slojeva zapadnoevropske kulture. Na taj način autor aktivira i u službu odbrane hrišćanstva stavlja zapadnoevropski kulturni poredak i okcidentalne kodove visoke kulture. Pri tom se u ovom Njegoševom spjevu sam vrh okcidentalne kulture, njene najsublimnije sfere - simbolička i religijska, suprotstavljaju vantekstovnoj islamskoj opasnosti.
Luča mikrokozma
Semiotička aktivnost imperijalne sile orijentisana je na razaranje semiotičkog potencijala inferiorne kulture, posebno njene sakralne sfere, a u kolonijalnoj komunikaciji ukinute su strategije učtivosti i uvedena agresivna logika direktiva, koje superiorna kultura upućuje inferiornoj. Stoga Njegoš u Luči mikrokozma reprezentira i brani upravo sakralne hrišćanske znakove i religijske kodove, aktivirajući ogroman semiotički potencijal pohranjen u sakralnom sloju kulture, koji je u svakoj semiosferi najotporniji na promjene (Jurij Lotman). U tu svrhu bilo je neophodno rekonstruisati jezik prije kolonizacije, što se u ovom spjevu posebno odrazilo na osu selekcije, koja je usmjerena na eliminisanje orijentalizama, to jest njihovo uvođenje u minus-postupak. Ključna organizaciona strategija spjeva postaje naglašena intertekstualnost, odnosno orijentacija na jezik kulture (D. Oraić-Tolić), i to hrišćanske, okcidentalne kulture, da bi se izbjegao citatni kontakt sa usmenim kodovima, koji su zahvaćeni procesom kreolizacije i koji u sebi nose veliku količinu islamskog semiotičkog potencijala. Naime, u toku kolonijalne borbe različitih diskursa za dominaciju muslimanska usmena književnost izvršila je snažan uticaj na hrišćanski folklorni diskurs unoseći u njega kako orijentalne motive, tako i leksiku, što se odrazilo i na Njegoševo stvaralaštvo, pa su mnogi usmeni kodovi aktivirani u njegovim književnim tekstovima. Taj proces kreolizacije zahvata sve kodove i tekstove unutar kolonizovanog kulturnog prostora modifikujući kulturu u cjelini, pa su svi Njegoševi tekstovi, osim Luče mikrokozma, obilježeni znakovima “tuđeg” identiteta. Stoga se u njegovoj poeziji estetski upečatljivo artikuliše sva ona tenzija i negativna energija koja se oslobađa pri sudaru dvije kulture, kao i otpor koji pruža ona inferiorna, ugrožena odlučno odbijajući da se potčini jačoj.
”Luča” bez orijentalne leksike
U frazeološkom smislu Luča je izdvojena od ostalih Njegoševih tekstova jer je jedina bez orijentalne leksike, što je motivisano citatnim usmjerenjem teksta ka okcidentalnoj kulturi, kao i njegovom naglašenom odbrambenom funkcijom. Jezičko kodiranje Luče je specifično i veoma pažljivo osmišljeno da bi se eliminisao svaki trag tuđe kulture i jezika kolonizatora, a na taj način odstranjene su islamske semiotičke jedinice i njihov uticaj na domicilnu kulturu. S druge strane, organizovan je superioran diskurs, koji ilustruje nadmoć hrišćanskog Boga i okcidentalne kulture, kao i antičke i hrišćanske tekstualnosti. Orijentalni diskurs je uveden u minus-postupak, on nema reprezentacije u tekstu, a taj muk Orijenta veoma je informativan jer se pjesničkim sredstvima kreira semiotička provalija u koju se obrušavaju sve posledice kolonijalne situacije i turskog imperijalizma, Njegoševe velike boljke, posebno u doba nastanka Luče mikrokozma (1845). Naime, 1843. godine Turci su osvojili strateški izuzetno značajna mjesta za odbranu Crne Gore – ostrva Lesendro i Vranjinu, pa je njihov gubitak nanio i veliku političku štetu državi, a u narodu je ostala izreka: Pati kao Vladika za Lesendrom.
(Nastavak u narednom broju)
Bonus video:
