Legendarna izdavačka kuća “Jugoton” 1981. godine imala je ideju da na jednom albumu objavi numere tri nova benda.
Rezultat je bio album “Paket aranžman”: ploča koja je obilježila novi početak jugoslovenske kulture. Srđan Gojković Gile, pjevač i frontmen beogradskog pank sastava “Električni orgazam”, bio je u epicentru jugoslovenskog novog talasa. Pokret inspirisan britanskim pankom, ali sa osobenim stilom i planom, ostavio je neizbrisivi trag u svim krajevima bivše države, najavljujući slobodu i zauvijek mjenjajući muziku na Balkanu.
„To je bio lud, kreativan period“, kaže Gile. „Bili smo samo tinejdžeri, a iznenada smo se našli u središtu medijske pažnje. Činilo se da ne možemo pogriješiti. Bili smo alternativni bend, nismo bili mejnstrim, ali za ljude zainteresovane za tu vrstu muzike bili smo kraljevi“.
“Električni orgazam” jedan je od tri benda koja su se predstavila na albumu “Paket aranžman”, prvi put objavljenom u februaru prije tačno 40 godina.
Album je savršeno uskladio tranziciju sa žestokog, ranog panka na muziku koja je bila ambicioznija, manje uzdržana i prepuna novih mogućnosti. Pored “Električnog orgazma”, na albumu se našla muzika još dva, u to vrijeme najbolja beogradska benda: “Idola“ i “Šarlo Akrobate“. “Paket aranžman” imao je u to vrijeme izuzetnu simboliku - pretvarao je oštre zvukove novog talasa u komercijalno pakovanje za masovno tržište.
Činjenica da je izdavačka kuća sa sjedištem u Zagrebu promovisala beogradsku muzičku scenu, naglašavala je međusobnu povezanost jugoslovenskog Novog talasa. Iako je svaka republika imala svoju muzičku scenu, bili su potrebni jedni drugima kako bi uspijeli. Uticaj tog albuma osjeća se i danas.
Godišnjica će biti obilježena pojavom vinila “Paket aranžmana” u izdanju Croatia Rekordsa, zagrebačkog nasljednika legendarnog Jugotona. Istovremeno se izdaju još tri albuma-klasika koja su se prvi put pojavila 1981. godine: legendarni debi “Električnog orgazama”, njihovih kolega iz beogradskog benda “Šarlo Akrobata” i njihovih zagrebačkih savremenika - “Haustora”.
Teško je procijeniti značaj panka, post panka i novog talasa za jugoslovensku popularnu kulturu tokom osamdesetih godina 20. vijeka. Nova muzika se pojavila baš u vrijeme kad je predsjednik Jugoslavije Tito bio na odlasku. Nakon smrti doživotnog jugoslovenskog presjednika 4. maja 1980. činilo se da sve najavljuje slobodnija, uzbudljivija, ali i haotičnija vremena. Osamdesete su bile period izuzetnih kulturnih turbulencija širom Jugoslavije, ne samo u muzici, već i u novinama, časopisima i filmskoj industriji. Ovaj procvat kreativnosti vještački je prekinut ratovima tokom devedesetih godina prošlog vijeka, zbog čega se osamdesete, a posebno scena novog talasa, i dan-danas toliko nostalgično cijene.
„To je bio jedan od najuticajnijih i najkreativnijih muzičkih perioda u istoriji bivše Jugoslavije“, kaže Nikola Knežević, izvršni direktor Croatia Rekordsa koji je zaslužan za ponovno objavljivanje izdanja.
„Pjesme i dalje zvuče svježe, a njihov stvaralački domet je neprevaziđen. Ne govorimo samo o muzici, već i o dizajnu, modi, stripu i vizuelnoj umjetnosti“.
Priča o jugoslovenskom novom talasu ne počinje 1981. Slovenačka grupa “Pankrti” i hrvatski sastav “Paraf” nastupaju već tokom 1977. Koncert “Pankrta” u Zagrebu 1977. godine, povodom otvaranja izložbe stripova i grafika uticajnog dizajnera Mirka Ilića, često se navodi kao epski događaj koji je oplemenio scenu i pobudio želju za formiranje novih bendova. Međutim, trebalo je daprođe dosta vremena da se pank ploče pojave u prodavnicama. “Pankrti” i “Paraf” morali su da sačekaju do 1980. godine na izdanje svojih prvih albuma. Pretekla ih je zagrebačka grupa “Prljavo kazalište”, čiji je istoimeni prvijenac bio na policama već u proljeće 1979. godine.
Niz albuma koje je izdao “Jugoton” i druge izdavačke kuće postigle su da se na sceni 1981. stvori kritična masa. “Paket aranžman”, kao i mnoge kulturne prekretnice, nastao je uglavnom slučajno, kako objašnjava Siniša Škarica, legendarni urednik “Jugotona”.
„U jesen 1980. otišao sam u Beograd da produciram novi album ‘Bijelog dugmeta’ “, kaže on. „Istovremeno, Enco Lesić, producent kojeg sam poznavao iz svojih muzičkih dana, spomenuo mi je tri mlada beogradska benda koja je snimao u svom studiju. Potpuno me je iznenadilo ono što sam tamo čuo. Beogradska alternativna scena očigledno je imala više nego prikladan odgovor na zagrebačke novotalasne bendove s kojima smo već bili upoznati.“
Beogradski bendovi nisu iz prve uvjerili usavršenog gitaristu i basistu Sinišu Škaricu, čija muzička karijera potiče seže iz perioda ranih šezdesetih.
„Da budem iskren, njihova muzika mi nije legla odmah. Zvuk im je bio pomalo amaterski, sirov i jednostavan, ali s druge strane, to je ono što je zapravo bio novi talas. Kao muzičaru koji je diplomirao svirajući stvari poput ‘Shadowsa’ i instrumentala R&B-a, soula i džez-roka, njihova svirka zvučala mi je nedovršeno. Veoma su se razlikovali od ostalih, što je definitivno donijelo nešto svježe i uzbudljivo“.
Sastaviti “Električni orgazam”, “Šarla Akrobatu” i “Idole” na zajedničkom albumu bio je vispren PR potez, koji je predstavio beogradski muzički underground kao koherentnu scenu.
Ovo nikako nije bio jedini izvanredan album koji se pojavio 1981. godine, ali je najbolje najavio nadolazeću epohu. Mješajući troakordni segment sa elementima psihodelije, eksperimentalne buke i rege muzike, predstavio je generaciju koja se nije plašila eksperimentisanja i koja je imala svoju jedinstvenu estetiku. “Idoli” su posebno tretirali svaku od njihovih numera, kao individualnu vježbu u konceptualnoj umjetnosti. Njihova pjesma ”Maljčiki”, autentični je oblik pop-panka, djelimično izvedena na ruskom, obezbijedila je albumu najveći radijski hit.
Rok rege izvođenje numere Šarla Akrobate „Ona se budi“ nije zaostajalo za tim.
„Da vam iskreno kažem, znao sam da su sva tri benda bila izuzetno dobra“, kaže Srđan Gojković Gile, „i sjećam se da sam pomislio da smo bili bolji od bilo koga drugog u Jugoslaviji. Moglo se reći da smo arogantna djeca, ali sam shvatao važnost ‘Paket aranžmana’“.
Za Škaricu je pridobijanje bendova sa “Paket aranžmana” za Jugoton bio svojevrsni puč. “Jugoton” se kao državna kompanija morao takmičiti sa drugima, od kojih su mnogi imali jake regionalne baze. Škaričin zadatak je bio da “Jugoton” održi nivo najveće pop-rok izdavačke kuće u Jugoslaviji. Talenti koji su se pojavili na “Paketu aranžmanu” nastavili su da oblikuju dekadu koja je slijedila. “Električni orgazam” izdao je niz albuma, ali tokom godina okrenuo se konvencionalnom rok pravcu. “Odbrana i posljednji dani“ smatrao se najeklektičnijim i inovativnim srpskim rok-albumom, koji su objavili “Idoli” na čelu sa Vladom Divljanom i Srđanom Šaperom. Cijeli debi “Šarla Akrobate” bio je jedan od najčudnijih i neklasifikovanih zapisa u rok kanonu koji i danas izaziva podijeljena mišljenja. Šarlov basista, Dušan Kojić Koja, nastavio je da vodi legendarni noise-funk bend “Disciplina kičme”. Milan Mladenović, gitarista benda, ponovo se pojavio kao frontmen grupe “EKV”, koja je dobila titulu najviše lirskog i muzički najostvarenijeg benda cijele ove epohe.
Jugoslovenska štampa je bila od velike važnosti jer je podržavala svaki album. Impozantan broj omladinskih časopisa finansirali su ogranci Saveza socijalističke omladine. Komunistički vođene organizacije trebale su da obezbijede ideološku odanost mladih naciji. Međutim, omladinska štampa od 1981. postaje sve nezavisnija od ideoloških ograničenja. Jugoslovenski novi talas je najdirektnije plod medijske infrastruktura koju je obezbjeđivao sistem. Nakon studentskih demonstracija 1968. godine, partija je osnovala Studentski kulturni centar u Beogradu, koji je bio domaćin mnogih velikih koncerata novog talasa ranih 1980-ih, u pokušaju da se prošire vidici socijalističke omladine.
Iako su bili pank rok pobunjenici u komunističkoj državi, jugoslovenski muzičari nisu se nužno suočili sa većim stepenom cenzure od britanskih pank grupa iz kojih su crpili inspiraciju.
„Ni država ni stranka nisu se ozbiljno trudile na temu rokenrola“, napisao je Škarica u svojoj knjizi “Tvornica glazbe“, koja govori o “Jugotonu”. Partijski ideolozi su možda bili zabrinuti zbog toga što je omladinu pomutila zapadna kultura 50-ih i početkom 60-ih, ali jugoslovenski potrošački komunizam učinio je je takve brige zastarjelim u vrijeme kada se pojavio pank. Cenzura se dešavala povremeno. Tako je pjesma “Haustora” “Radnička klasa odlazi u raj“, bila uklonjena sa njihovog prvog albuma zbog pritiska izvršnih direktora koji su strahovali da bi to moglo da vrijeđa one na vrhu. Ipak je objavljena tri godine kasnije sa nepromijenjenim tekstom. U međuvremenu, “Jugoton” je slavodobitno stekao prava na “Never Mind The Bollocks” “The Sex Pistolsa”, ali ga nikada nije objavio iz straha da bi mogao uzburkati britansko-jugoslovenske odnose.
Slovenački ogranak Saveza komunista Jugoslavije pokušao je da diskredituje pank pokret u jesen 1981, izmišljajući takozvanu „nacističko-pankersku aferu“, u kojoj je alternativna scena optužena za koketiranje sa krajnjom desnicom. Afera je izazvala efekat suprotan od nameravanog jer su se slovenački intelektualci ujedinili da brane pank, što je dovelo do šireg prihvatanja alternativne kulture u cijelini.
Jugoslovenski komunizam djelovao je kao riskantna teritorija za kolijevku panka i novog talasa, ali ipak nije imao kontrolu nad predanošću dolazeće generacije koja je bila otvorenija, kritičnija i ispitivačka, za razliku od prethodnika.
Iz današnje perspektive, na alternativnu kulturu 1980-ih gleda se kao na zlatno doba, iako je decenijama bilo u sjenci velike inflacije, slabe zaposlenosti mladih i sve većih podjela po etničkim šavovima. Pokojni zagrebački muzički kritičar Ante Perković autor je legendarne definicije panka i novotalasne jugoslovenske scene - „Sedma republika“, „nevidljiva, nadnacionalna i ekstrateritorijalna“, entitet koji je ljude okupljao, a nije donosio nove podjele.
Četrdeset godina kasnije, muzika tog perioda ostaje duboko utkana u kulturno tkivo država nasljednica Jugoslavije. U ovom dijelu svijeta teško da postoji ijedan bend koji tokom posljednjih 40 godina nije uzeo novi talas kao inspiraciju. Postoji i zainteresovano tržište za ponovna izdanja.
„Reizdanja su sigurno popularna kod starije publike, ali često čujem DJ-a ili mladog muzičara koji jedva čeka reizdanje vinila, a nije bio ni rođen tih godina“, kaže Nikola Knežević iz “Croatia Rekordsa”. „Ono što je važno su i dodatni sadržaj: prethodno neobjavljene fotografije, arhivski snimci i bilješke sa nastupa“.
„Ta godina je bila polazna tačka za moju muzičku karijeru i još uvjek sam u njoj, 40 godina kasnije“, ponosno govori danas Gile. „Mi smo jedini bend iz ‘Paket aranžmana’ koji je i dalje aktivan.“ Sudbina nije bile tako naklonjena svim njegovim savremenicima. Milan Mladenović iz Šarla i EKV-a umro je mlad 1994. godine, a Vlada Divljan iz “Idola”, preminuo je 2015. godine.
Među svim protagonistima iz 80-ih koji su još na sceni, Darko Rundek, frotmen “Haustora”, i dalje uživa veliko poštovanje publike. Njegov novi album “Brisani prostor“ djelo je beskrajno inventivnog kantautora koji još ima šta da poruči. Rundek je bio najmanje dostupan od intervjuisanih za ovaj članak, što je možda bio znak da ga više zanimaju razgovori o muzici koju sada stvara, nego ono što je radio prije 40 godina. „Tada je bila sjajna zabava“, kaže on. „Ali ne mislim da je danas manje zabavno“.
Bonus video:
