2400 godina od Aristotelovog rođenja
Ovogodišnji Svjetske dan filozofije je u znaku 2400. godišnjice od Arisotelovog rođenja (rođen 384. god. prije Hrista, 46. godina posle Platona i 14. godina posle Sokratove smrti). Riječ je o preko dva milenijuma savremog čitanja Aristotelovog filozofskog i naučnog djela. Nije ovdje samo riječ o jednom, zajedno sa Platonom, od najvećih filozofa, već o filozofiji samoj, o njenom započinjanju i permanentom vraćanju na izvore filozofiranja. Ne radi se o evociranju na prošle filozofe već prije svega na filozofiju kao takvu, danas i ovdje. O tome svjedoči novovjekovni Aristotel, Hegel u svojoj poznatoj izjavi o Platonovoj i Aristotelovoj filozofiji, po kojoj je sva naknadna filozofija samo fusnota ove dvojice. Zato oni mogu nositi ime učitelja svih filozofa, jer njihove filozofije imaju svjetsko-istorijsko značenje za oblikovanje zapadnoevropske kulture u čijem središtu je upravo duhovni svijet filozofije.
Platonov učenik koji je otišao dalje
Platon i Aristotel, učitelj i učenik mišljenja, Učitelj koji se smatrao učenikom Učitelja Sokrata, nije puki slijed istoriografskog i pedagoškog faktuma, već ukazuje na rođenje filozofskog mišljenja iz entuzijazma i ljubavi za istinom koja je izvorno, aletheia, raskrivanje i dovođenje u neskrivenost i nezaboravljenost.
Često je filozofska analiza Platonovu i Aristotelovu filozofiju razdvajala da bi ukazala na bitne razlike (idealizam-realizam), što je moglo stvoriti sliku o potpuno suprostavljenim misliocima. Ali to nije slučaj i ne u apsolutnoj mjeri, ako se ima u vidu, pored razlika, ono zajedničko kretanje u mišljenju učitelja i najboljeg učenika-učitelja filozofije. I Platon i Aristotel su na Sokratovom putu slijedili zahtjeve logosa, obojica se interesuju za pitanje kosmosa ali i za pitanja etike, politike i poetike. Otuda, Aristotel nije samo nominalno Platonov učenik već onaj koji ide dalje i dublje kroz Platonovu filozofiju i preko nje.
Aristotel daje temeljnost filozofiji, on je istinska tradicija filozofije i istovremeno filozofski savremen u hermeneutičkom značenju. Riječ je o osobenom filozofskom isčitavanju i tumačenju Aristotelovog filozofskog djela i njegovoj aplikaciji na sopstveno doba. To temeljno čitanje je započelo već u Antici nastavljeno kroz Srednjovjekovlje i Novi vijek sve do savremenosti. To filozofsko čitanje nije bilo samo u opštem značenju, već i posebnom, logičkom, naučnom, poetičkom, lingvističkom i retoričkom tumačenju.
Kako da budemo bolji ljudi
Posebno mjesto danas ima Aristotel za rehabilitaciju praktičke filozofije u našem vremenu, vremenu nastupajuće krize zajednice i politike, potiskivanja državnog suvereniteta i urušavanja građanskih i političkih sloboda. Objašnjavajući smisao praktičke filozofije u tekstu Nikomahove etike Aristotel se obraća svojim učenicima i budućim čitaocima: “Svrha našeg sadašnjeg istraživanja nije, kao u drugim istraživanjima, teorijska. Jer mi ne istražujemo vrlinu, da bi smo znali, već da bi smo bili dobri ljudi, inače nam ona nije potrebna.” (Nikomahova etika, 1103 b 25). Da li to esencijalno pitanje praktičke filozofije, kako da postanemo bolji ljudi, pogađa bit stvari danas u uslovima neoliberalizma i novog globalnog kapitalizma, u dobu digitalnih tehnologija i masovnih komunikacija, kada je zajednica ozbiljno nagrižena i u stalnom procesu razgradnje i nestajanja. Savremeni filozof Žan Lik Nansi u eseju Razdjelovljena zajednica (Zagreb, 2004) ukazuje na savremene procese razaranja zajednice čiji su ostaci ogoljene individue, atomi bez mogućnosti sjedinjavanja. Živimo u vremenu paradoksa, da uprkos proširenja komunikacionog i informatičkog polja, brojne komunikacije ne samo da ne jačaju zajednicu već permanentno nagrizaju zajednički život. Komunikacija bez zajednice. Ja-postojanje bez Mi-postojanja je opasno za moderne ljude. Vremeniti individumi bez zajednice direktno su izloženi smrti i nestajanju kao ljudski rod. Na ovo povlačenje zajednice i nestajanje politike krajem XX vijeka ukazuje francuski filozof Mišel Fuko pojmom biopolitike, a na njegovom tragu i savremeni talijanski filozof Đorđo Agamben u svojoj, već čuvenoj knjizi Homo sacer. Oni kritički promišljaju moderno stanje u kojem se država fuzioniše sa kapitalom izmještajući suverenost iz sfere politike u sferu ekonomije. Kritički raskrivajući ove tendencije u transformaciji politike ovi savremeni mislioci pokazuju da su pravi sljedbenici Aristotelove praktičke fiilozofije. Praktička filozofija: etika, politika i ekonomija se bave dužnostima, obavezama, odgovornošću, pravima i pravdom. Ona treba da nas normativno uputi šta da činimo da bi postigli eudaimoniu, blaženstvo, ispunjenje i trajnu sreću. Aristotelova eudaimonija je krajnja svrha i najviše dobro prema kojem se ima usmjeravati individualni i zajednički život. U središtu takvog života je arete (vrlina) u smislu izvrsnosti čije se dostizanje u svemu zahtijeva. Grčki svijet je bio aretološki koji se takmičio u postizanju izvrsnosti. U tom svjetlu Aristotel i u Politici traga za najboljim oblicima potpune političke zajednice. U tome je, po njemu, smisao praktičke filozofije. U tom svjetlu etika je priprema za politiku. Zato u hijerarhiji ljudskih djelatnosti, koju Aristotel postavlja, najviše mjesto pripada politici a niža mjesta su data individualnom moralu i ekonomiji. Po logici stvari ono više treba da vlada nižim. Utoliko postoji prvenstvo zajedničkog života u državi nad individualnim životom i time primat polisa nad oikosom. U tom svjetlu život ima prevashodno političko značenje, kao bivanje među ljudima (inter homines esse) tj. u zajednici. Zato je neophodno praktikovati i znati šta je zajednica i šta je politika s obzirom na svrhe i sredstva njenog ostvarenja.
Čovjek je po prirodi političko biće
U istoriji političkih ideja u krajnjem se razlikuju dva konceptualna rješenja pitanja otkuda politika, odnosno kako nastaje država kao politička zajednica. Jedan zaokružen koncept daje Aristotelova praktička filozofija u kojoj ključno mjesto zauzima teorija politike. Ovaj koncept se varira i traje sve do Francuske revolucije. On kaže - čovjek je po prirodi političko biće (Physei politikon zoon). U njegovoj prirodi je postavljena mogućnost zajedničkog života koju on ne može izbjeći. Utoliko je zajednica primarnija od pojedinca jer mu ona omogućuje da se ispuni kao ljudsko biće. Polis kao ono prvo, kao cjelina koja tek omogućuje (djelove) individue i njihova prava. Pojedinac izvan cjeline nije moguć. Zato je država supstancijalna za čovjeka, ona je najuzvišenija djelatnost u pogledu praktičkog života. Ova shvatanja države i politike su i danas poučna kada se politike ne laćaju oni najbolji. Drugi konceptualni odgovor na isto pitanje daje Tomas Hobs i njegovi novovjekovni sljedbenici u teoriji društvenog ugovora koja kaže da je država vještačka zajednica, politička tvorevina na bazi konvencije i ugovora predpolitičkih bića koji žive u prirodnom stanju. Ova teorija se širi i vlada od XVIII vijeka.
Zašto je važna rehabilitacija Aristotelove praktičke filozofije danas?
Osnovni kredo praktičke filozofije leži u mogućnosti čovjeka da prekine determinizam koji nameće čovjeku automatizam pokoravanja poretku fizis-a. Politika kao moć činjenja po slobodi je veliko Aristotelovo otkriće ne samo za antički svijet, koji je načelno u znaku predominacije prirodnog poretka, već i za naše doba u kojem se ljudi i njihove zajednice podređuju novim oblicima determinacije. Aristotelova poznata podjela na teorijsku i praktičku filozofiju nije samo stvar neke školske sistematizacije problemskog korpusa filozofije. Ona je prevashodno zbog njegovog središnjeg uvida u bit političkog praksisa. Znanjima o praksisu kao području čovjekovog djelovanja, onom ljudskom svijetu koji obuhvata etika, politika i ekonomije kao grane praktičke filozofije, Aristotel daje prednost nad teorijskim znanjima o prirodi i božanskom poretku.
Unutar praktičke filozofije se postavlja njegovo shvatanje politike koja je po njemu slobodna djelatnost usmjerena na formiranje zajednice građana (politike koinonia). Težište je na građanima i njihovoj slobodi udruživanja, koje nije zbog nužde pukog preživljavanja, već radi ostvarenja radosti dobrog života u potpunoj zajednici. Ovo nijesu zastarele teorije i bez uticaja na savremena shvatanja.
Autor je redovni profesor Filozofskog fakulteta Univerziteta Crne Gore
Bonus video:
