Saznanje da sa druge strane Jadrana nema više briljantnog uma, Umberta Eka, otvara pitanja. Prazninu. Ecce homo. Eko bio je jedan od najpoznatijih pisaca, filozofa, teoretičara kulture, estetičara, kritički mislilac među evropskom intelektualnom elitom. Intelektualac koji je u duhovnom smislu predstavljao epohu. Njegovim odlaskom možda je njen kraj, početak nove, a ona ne daje nadu za preveliki optimizam... U svojim teorijskim analizama pomno je pratio društvenu stvarnost i sve njene manifestacije. Poznat je po svom poznavanju srednjeg vijeka, velikom obrazovanju, studirao je srednjovjekovnu filozofiju i književnost, bavio se estetičkom teorijom i semiologijom, pisao o estetskim problemima kod svetog Tome Akvinskog (1956.), Umetnost i lepo u estetici srednjeg veka, piše Otvoreno djelo i poznatu knjigu Kultura, informacija, komunikacija. Zatim Granice tumačenja, O književnosti, Istorija lepote i Istorija ružnoće. Autor je zapaženih teorijskih radova, eseja, literarnih djela čija je estetska vrednost nesumnjiva.
Nepodmitljiv i lucidan filozof i pisac
Duže od pola vijeka, Eko je bio jedinstvena intelektualna figura u evropskoj kulturi, među najzapaženijim intelektualcima druge polovine prošlog i početka novog vijeka. Važio je za obrazovanog pisca, angažovanog, što potvrđuje i njegova praktična djelatnost. Osnivač je odsjeka za medijske studije na Univerzitetu San Marina, univerzitetski je profesor u Bolonji, kao i brojnim svjetskim univerzitetima. Nepodmitljivi i lucidni mislilac bio je kritičar svih oblika poništavanja čovjekove ličnosti ideologijom, sredstvima masovne kulture, medijima, potrošačkom histerijom u postmodernom vremenu. Uvijek otvorenog duha, oštar je kritičar evropske kulture, zalažući se za individualizam i odgovornost, promišljajući na svoj način o čudesnim tajnama civilizacije. Njenim znakovima, odnosno značenju simbola upisanih u mitu, religiji i kulturi. Dosljedan svom osnovnom filozofsko-estetičkom konceptu, sve što postoji za njega je znak - poruka čije značenje treba razotkrivati u procesu tumačenja. Time je tragao za istinom u simbolima prošlosti da bi rasvijetlio ključne fenomene današnjice. Za sebe je govorio da je filozof, što podrazumijeva težnju za mudrošću, znanje dobijeno u neprekidnoj interpretaciji.
Osim toga, Eko je važio za vrlo popularnog pisca, iako je njegovo djelo u osnovi utemeljeno na filozofskim premisama. Pronašao je skladnu književnu formu, prijemčivi književni zaplet, da bi iskazao svoje filozofske ideje. Ime ruže, njegov prvi roman doživio je planetarni uspjeh, postavši jedna od najčitanijih i najprevođenijih knjiga. Knjiga je postala kulturni događaj, prodata u skoro 50 miliona primjeraka, prevedena na više od četrdeset jezika, što samo po sebi predstavlja fenomen za semiološko tumačenje prema načelima Ekove estetike. Pisac ne povlađuje ukusu čitalaca, on stvara čitaoce, njihov u Jausovom smislu horizont očekivanja. Tema romana Ime ruže, inspirisana Borhesovom literaturom, smještena je u Benediktinskoj opatiji, lavirintu biblioteke u kojoj se čuva izgubljeni spis, nastavak Aristotelovog spisa o tragediji - spis o komediji. Od prve knjige do virtuzno napisanog Fukoovog klatna, koji je takođe doživio veliki uspjeh, do posljednjeg romana, Nulti broj, pisac pažljivo uspostavlja odnos fantastičnog i stvarnog, mita i istorije. Miješa teoriju zavjere u tajanstvene kriptograme. Tajna društva, templare, Protokol Sionskih mudraca, da bi dokazao ono o čemu Karl Poper govori: psihološko iskušenje naše vrste jeste misao o tajanstvenoj strani istorije, zagonetnim mehanizmima upravljanja njenim kretanjem, što je sve počelo od Homerove Ilijade...
Odrastanjem u specifičnim okolnostima rađanja italijanskog fašizma i sam je zaključio da je njegovo djetinjstvo bilo šizofreno. Onda kada je učio pod uticajem fašističke propagande i kulturne edukacije kao sasvim mali dječak, da je divno umrijeti za "obožavanog" Musolinija. Ta izvitoperena pozicija naučila ga je da misli. Kult, mit, propaganda, formule su ideološke indoktrinacije koja onesposobljava čovjeka da zdravorazumski misli. Jer, šta bi bilo sa nama ukoliko bismo prestali da mislimo, da budemo ličnosti koje rasuđuju slobodno. Eko ističe, u duhu Dekartove maksime, da je u svom životu pokušavao samo da bude misleće biće, pa i kada bi to podrazumijevalo kosmičku usamljenost, ne bi odustao da bude moralna savjest epohe.
Poruka kao ključna instanca
U književnosti Umberto Eko stvarao je nove tipove narativnih obrazaca, miješanjem različitih kulturoloških simbola, književnih žanrova, detektivske priče, istorijskog romana. Uspijevao je da stvori osoben tematski kompozicioni sklop. Međutim, njegova književnost neraskidivo je povezana sa vlastitim estetičko-semiotičkim učenjem, shvatanjem epistemoloških granica tumačenja teksta, teorijom vizuelne kulture, ali i dubinskim filozofskim shvatanjem svijeta. I pored svega, Eko teži filozofskim saznanjima čije istine prenosi u medijum fantastične književnosti.
Na temelju teorije informacije, poučen iskustvom kibernetike moderne civilizacije, on je uzeo poruku kao ključnu instancu. Ona je otvorena mogućnost za otkrivanje unutrašnjih slojeva, pa se u beskonačnom procesu interpretacije stvara njen smisao, utvrđuje uvijek različito značenje.
Zato se čini važnim istaći Ekov doprinos ne samo književnosti, već i teoriji umjetnosti i teoriji kulture. Na XII Internacionalnom kongresu filozofije 1958. godine, Eko je izložio svoje stanovište o otvorenoj strukturu umjetničkog djela: "Ill problemo dell opera aperta". Ključna ideja je da djelo sadrži beskrajnu rezervu značenja. Poziva se na svetog Avgustina i Skota Eriugenu koji su razvili osoben način alegorizma u tumačenju svetih tekstova (sacra scriptura), tumačenje u alegorijskom, moralnom i anagogičkom smislu.
Autentična forma moderne književnosti od Džojsa do Brehta, jezikom, stilom, fabulom takođe je paradigma otvorenog djela; Jednom riječju, autor pruža uživaocu djelo na dovršenje. Kao primjer za tumačenje na osnovama informacione estetike Eko koristi Danteove stihove iz Božanstvene komedije uočavajući u njima različite perspektive. Od Homera preko Dantea, Džojsovog Ulisa, tekst je suma kulturnih činjenica, teozofije, teologije, antropologije, kabale, složenih znakova čije značenje se otkriva u aktu recepcije.
Kultura - komunikacioni fenomen
Semiološka istraživanja Eko proširuje na sve fenomene kulture. U knjizi Kultura, informacija, komunikacija podvlači da je kultura sa svim njenim tvorevinama zapravo u biti komunikacioni fenomen. Prenošenje informacija određeno je kodovima u kojima se uspostavlja referencijalna vrijednost simbola u svijesti posmatrača. Adresat za sve kulturne fenomene jeste posmatrač koji znakove prevodi u informacije. U suštini Ekove analize je jezik, u razlici langue-parole desosirovske lingvistike, pri čemu se u njegovoj praktičnoj upotrebi prenose i dešifruju poruke. Poruka dobija estetsku funkciju kada je u stanju da objedini različite jezičke funkcije, kada je polisemantična. Recimo, kada Agamemnon žrtvuje Ifigeniju ili Avram sina Isaka, to bi bilo neshvatljivo izvan analognog društvenog konteksta koji se mora uzeti u obzir u procesu komunikacije. Svi znakovi kulture i civilizacije pretvaraju se putem stvaralačkog rada primalačke svijesti u značenja. Predstavljaju neprekidan izazov za tumačenja, slobodu, kreativnost.
A kao naročito vrijedno ostvarenje Ekove bogate stvaralačke radionice ističemo njegove poznate knjige, Istoriju lepote i Istoriju ružnoće. U hegelovskom duhu, Eko promišlja kraj istorije, doba (anti) umjetnosti, ljepotu u potrošačkoj kulturi. Analitički istražuje u knjizi koja je ilustrovana stotinama primjera i citata. Od shvatanja ljepote Pitagore i Grka, Platonove i pozno-antičkih estetika, srednjovjekovne ideje svjetlosti i boje, Kantove bezinteresne llepote i uzvišenog, do ljepote provokacije u postmodernizmu. Dakle, od mjere i harmonije u shvatanju antičkom, do disproporcije i estetike ružnog u modernoj i postmodernoj.
Naročito su zanimljivi Ekovi nalazi o provokativnoj ljepoti u različitim avangardnim pokretima od futurizma, kubizma do impresionizma, enformela. U ovoj svojevrsnoj enciklopediji ljepote pažljivo se analizira ideal ljepote na koji se naslanjaju savremeni mas-mediji sa svojim nestandardizovanim modelom, sinkretičkim ili, kako Eko kaže, nezaustavljivim politeizmom ljepote. Rekonstruišući pojam lijepog od Grčke, renesanse, modernog doba, Eko je ukazao na transformaciju njenu od ljepote provokacije do ljepote potrošnje. Na to ukazuje i slikarstvo Endija Vorhola i avangardna umjetnost. Potrošačka kultura svojim simbiozama, konstrukcijama postavlja ljepotu na novim osnovama, što još od estetike Benedetea Kročea podrazumijeva da se ljepota prvo oblikuje u umjetnikovom duhu, a onda prevodi u medijum, materiju umjetničkog djela. Ikonografija XX vijeka, na nivou eksperimentalne ili avangardne umjetnosti, ali i umjetnosti u okvirima masovnih medija, često imaju šokantnu scenografiju, raskid sa klasičnim modelom ljepote omogućen novim tehnologijama. Sve to utiče na novi koncept po kome ljepota postaje vizuelnost, hepening, događaj ali i vrijednost potrošačke civilizacije, unosna roba...
Eko je pisao kolumnu za L' espresso nazvanu Minervina svaštara (La bustina di Minerva); upravo sa ciljem da analizira potrošačku kulturu, masovne medije, avangardnu umjetnost, ikone postmoderne, reklamne stilove vizuelne kulture. Samo duh obdaren invencijom Ekovog tipa mogao je da sa toliko slobode i hrabrosti, estetski, filozofski, lingvistički ispituje fenomen masovne kulture. Od njenih bizarnih sadržaja, reklamnih spotova, modernih ikona u svijetu filma i muzike do složenijih estetskih pojava. Sve to bilo je predmet njegovog analitičkog duha. Pokazao je da mislioci nisu izolovani pojedinci u prašnjavim kabinetima, već slobodni duhovi, kadri da promišljaju o konkretnim događajima i da to uvijek čine slobodno, ne povinjavajući se nikakvim zadatim rješenjima osim sopstvenoj slobodi. Ta Minervina sova mudrosti Ekove, počinje svoj let predveče, u suton jedne civilizacije koja će možda za neke buduće istraživače biti znak za dekodiranje, otkrivanje dominantnih značenja naše današnjice.
Bonus video:
