Gotovo da nema političara u Crnoj Gori, regionu i u razvijenom svijetu koji se ne zaklinje u nešto što se obično naziva tradicijama antifašizma. Bilo da govore o temeljima na kojima počiva njihova partija bilo da govore o temeljima na kojima je zasnovana njihova država, mnogi političari - pri tome često različitih ideoloških opredjeljenja - vole naglasiti da su ti temelji antifašistički.
U tom smislu - dakle u smislu referisanja na tradicije antifašizma - dovoljno se podsjetiti na dva nedavna događaja u Crnoj Gori: obilježavanje godišnjice Trinaestojulskog ustanka i parastos Draži Mihailoviću u selu Žlijebi kod Herceg Novog. Samo prilikom ta dva događaja naslušali smo se pominjanja antifašizma i antifašističkih tradicija u mjeri koja je normalnom čovjeku dovoljna do kraja tekuće kalendarske godine. Ako se mnogi političari, istoričari i uopšte intelektualci pozivaju na antifašizam kao na nešto što je bitna komponenta njihovog vrednosnog sistema, identiteta, njihove ideologije - te, konačno, kao na ideološku odrednicu koja je ugrađena u temelje država u kojima žive i djeluju - onda bi se dale zaključiti dvije stvari: a) najprije, da je leksemom antifašizam koncept koji ta leksema (primarno) denotira precizno nominovan i jasno definisan; b) da je antifašizam nešto što je u političkom smislu nužno blagotvorno i što ima humanističku intenciju.
No, stvar je, po pitanju antifašizma, daleko kompleksnija nego što to izgleda na prvi pogled. Niti je koncept koji (primarno) denotira leksema antifašizam precizno i sretno nominovan ovom leksemom, niti je antifašizam (dovoljno) precizno definisan pojam, niti je sve ono što se obuhvata pojmom antifašizma u političkom smislu blagotvorno i ima humanističku intenciju. U ovom članku upravo na to i želim ukazati.
Preciznije: želim, sa jedne strane, kritički promotriti i dovesti u pitanje validnost nominacije određenog koncepta leksemom antifašizam i apsolutnu utvrđenost značenja tog pojma. Sa druge strane, cilj mi je da preispitam a priori pozitivno značenje pojma antifašizam i pokažem da - kad je u pitanju upotreba ovog pojma u pozitivnom značenju - u najmanju ruku valja biti oprezan.
U ciljevima koje sam postavio poći ću od semantičke strukture lekseme antifašizam: doslovno značenje ove lekseme je „pokret protiv fašizma kao određene ideologije“. Logično se, dakle, nameće sljedeća misao: da bismo efikasno analizirali pojam antifašizam, očito najprije treba precizno definisati pojam fašizam.
Fašizam je ideologija koja se poslije Prvog svjetskog rata u najeksplicitnijoj formi pojavila u Italiji i koju karakteriše nekoliko bitnih crta: a) antiracionalizam, tj. odbacivanje prosvjetiteljskog mišljenja; b) poštovanje - nasuprot tradicionalnim humanističkim i/ili religijskim vrijednostima kao što su briga, saosjećanje i sažaljenje - ratničkih vrijednosti: lojalnosti, dužnosti, poslušnosti i samopožrtvovanja. Borba je, po fašistima, prirodan i neizbježan uslov društvenog života; samo konkurencija i sukob garantuju ljudski progres i obezbjeđuju napredovanje najjačih. Dobro se, u vizuri fašizma, izjednačava sa snagom, a zlo sa slabošću; c) radikalno odbacivanje jednakosti, tj. favorizovanje principa elitizma i patrijarhalnosti; d) snažna - kao logička posljedica navedenog u prethodnoj tački - antikomunistička i uopšte antiljevičarska orijentacija; e) princip vođe - vjerovanje u nepogrešivog i svevidećeg vođu koji posjeduje neuporedivi autoritet; f) ultranacionalizam; g) princip kolektivizma stavlja se iznad individualnih sloboda: dobro određenog kolektivnog tijela (nacije ili rase) neupitno se postavlja iznad dobra pojedinca.
Riječ je, dakle, o jednoj eksplicitno totalitarnoj ideologiji koja se na istorijskoj pozornici pojavljuje - prije svega u Italiji i Njemačkoj - u godinama poslije Prvog svjetskog rata, kao odgovor na tadašnju ekonomsku krizu, nacionalne frustracije koje je italijanskoj i njemačkoj naciji donio ishod Prvog svjetskog rata i kao odgovor na jasnu mogućnost - čak i pokušaj januara 1919. godine u Bavarskoj - socijalističke revolucije.
Karakteristike koje smo naveli su karakteristike, da ga tako nazovemo, prototipnog fašizma, koji se kao vladajući režim manifestovao prije svega u Musolinijevoj Italiji (kasnije i u Frankovoj Španiji i donekle u Salazarovom Portugalu).
Njemački nacizam - premda ideološki izuzetno blizak prototipnom fašizmu - u kvalitativnom smislu mora se posmatrati kao poseban fenomen (što, nažalost, previđaju i brojni istoričari i politološki stručnjaci).
Njemački nacizam je, naime, politička pojava daleko opskurnija od prototipnog fašizma kakav i koji je postojao u Musolinijevoj Italiji. U pitanju je pokret čiji su pojedini vodeći ideolozi uveliko baštinili izvjesna okultna znanja (što u takozvanoj dogmatskoj istoriografiji dosad nije dovoljno rasvijetljeno) - dakle pokret sa okultnom pozadinom određene provenijencije - i pokret čiji su čelnici, baštineći rasizam (tj. vjerovanje da postoje viša, arijevsko-germanska rasa, i niže rase) u jednom trenutku - 20.01.1942. u Wannseeu kod Berlina - postali spremni da donesu odluku o realizaciji jednog demonskog čina - odluku o sprovođenju takozvanog konačnog rješenja židovskog pitanja, tj. o istrebljenju evropskih Židova sa lica Zemlje (a u perspektivi i ostalih naroda i rasa koji su smatrani manje vrijednim).
U ovom članku ne mogu se detaljnije baviti karakteristikama i istorijom nacizma niti mi je to osnovna intencija; ono što sam želio jeste da naglasim da je nacizam u kvalitativnom smislu poseban fenomen - u velikoj mjeri različit od prototipnog fašizma kakvog smo maloprije opisali - i u velikoj mjeri mračniji od klasičnog fašizma.
Zašto ovo naglašavam? Zato što je antifašizam - suprotno svom doslovnom značenju „pokret usmjeren protiv fašizma kao ideologije“ - leksema koja se prije svega upotrebljava za referisanje na borbu Saveznika protiv Sila Osovine u Drugom svjetskom ratu. A kad su Sile Osovine u pitanju, nacistička Njemačka nesumnjivo je bila glavni nosilac i pokretač ratnih dejstava na evropskom kontinentu. Fašistička Italija kapitulirala je 8.09.1943. - dakle gotovo dvije godine prije kapitulacije nacističke Njemačke - a i do tada je učešće Italije u ratu protiv Saveznika bilo prilično minorno u poređenju sa vojnim angažovanjem Trećeg Rajha.
Zbog svega navedenog, držim da je antifašizam loše izabrana leksema za nominaciju koncepta borbe protiv Sila Osovine u Evropi. Ako se jednom leksemom želi jezički fiksirati baš to: dakle, borba Saveznika u Drugom svjetskom ratu na teritoriji Evrope - onda suštinu te pojave mnogo bolje obuhvata i predstavlja leksema antinacizam. Nije u pitanju isprazno terminološko cjepidlačenje; odgovarajuća terminologija čini suštinu jedne nauke, a preciznost termina mjerilo njene validnosti. Ako je, dakle, antifašizam leksema koja prije svega referiše na borbu protiv Sila
Osovine u Drugom svjetskom ratu (i taj koncept u tom slučaju treba nominovati leksemom antinacizam), a ne primarno leksema koja referiše na ideološku borbu protiv temeljnih odrednica fašizma, onda u vezi sa istom iskrsavaju novi problemi.
Prvi je taj što uobičajeno značenje ove lekseme - borba protiv vojnih snaga Sila Osovine (prije svega Trećeg Rajha) u Evropi - predstavlja značajno semantičko udaljavanje od onoga što je doslovno značenje lekseme antifašizam. Kad su u pitanju termini, polisemija nije preporučljiva jer nužno slabi objasnidbenu moć određenog termina. No, to je manji problem. Mnogo veći problem je onaj koji se odnosi na političko-ideološku profilaciju zemalja antifašističkog bloka. Naime, među tim zemljama bio je i Sovjetski Savez. Štoviše: Sovjetski Savez nesumnjivo je najviše i doprinio slamanju i porazu Trećeg Rajha. A Sovjetski Savez je - i kad to kažem, neću otkriti toplu vodu - bio totalitarna država, baš kao i Italija i Treći Rajh. Razlika između Sovjetskog Saveza, sa jedne strane, i Trećeg Rajha i Italije, sa druge, bila je samo u vrsti totalitarne ideologije i u imenu i prezimenu diktatora. No, po zločinima, sovjetski komunizam i Staljin ni najmanje nisu zaostajali za Hitlerom i Musolinijem. (Francuski istoričar Stéphane Courtois u knjizi „Crna knjiga komunizma“ navodi jezivu cifru od dvadeset miliona mrtvih koji su u Sovjetskom Savezu stradali kao žrtve komunističkog režima; od toga najveći broj za vrijeme Staljinove vladavine).
Valja mi ovdje staviti jednu bitnu ogradu; nije mi ni na kraj pameti da na bilo koji način zlo koje je produkovao nacizam aboliram konstatacijom da je i komunistički režim u Sovjetskom Savezu u dobroj mjeri bio zlikovački. Naprotiv: u vremenu kada su se pojavili, nacistički režim i nacistička ideologija bili su svakako nešto najmonstruoznije što je svijet do tada vidio. Sa tog aspekta posmatrano, Sovjetskom Savezu pripada vječna slava zato ključnog faktora u slamanju Hitlerove imperije.
No, sa druge strane, to ne može negirati činjenicu da je i Sovjetski Savez bio totalitarna država. Sljedstveno tome, antifašistička koalicija bila je sve samo ne ideološki homogena, a u okviru nje postojala je barem jedna država u kojoj se politička praksa uveliko temeljila na zločinu: na masovnim likvidacijama nevinih ljudi i država u kojoj su žrtve političkog terora bile svakodnevica. A to baca ozbiljnu sjenku na apsolutnu pozitivnost značenja pojma antifašizam.
Pisac ovih redova svjestan je da će ovaj članak mnogima zvučati jeretički. Takođe, mnogima se - prije svega raznoraznim manipulantima politikantske provenijencije - ni najmanje neće dopasti teza da je antifašizam u ideološko-semantičkom smislu u velikoj mjeri neupotrebljiv i sadržajno prazan pojam. Takvi će - bez obzira na činjenice koje sam ovdje izložio i svakako ih ignorišući - nastaviti da ga upotrebljavaju u svakoj prilici koju procijene kao povoljnu za to. Ali to nije razlog da se neke stvari javno ne saopšte. Jer, ni velika književnost ne mijenja svijet nabolje, ali u nekim pojedincima upali iskru svijesti i potakne ih na razmišljanje o nekim bitnim metafizičkim i egzistencijalnim pitanjima. Njima i posvećujem ovo štivo.
Autor je profesor na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost na Cetinju
Bonus video:
