LAVIRINTI POGUBNOG SOLIPSIZMA I GRAĐANSKOG KUKAVIČLUKA
Ljuuuubooooo!!! Oooo, Ljuuuuuboooo!!!” Ovako počinje jedna sjajna reklama (jedna od rijetkih istinski duhovitih i dobrih reklama) koja se ovih dana vrti na našim TV kanalima. Maestralni Petar Božović, u ulozi djeda, doziva unuka i bez prestanka gnjavi istog da ide u kladionicu i da mu uplaćuje tikete. Pri tome, djed ni najmanje ne vodi računa o tome da li unuk uči, je li sa djevojkom u lokalu ili možda ima nekih drugih obaveza. I nije da nije kreator ove reklame pogodio - što bi Dalmatinci kazali - “u sridu” kad je u pitanju dominantna karakterna crta mnogih ovdašnjih ljudi; pa čak, usudio bih se reći, i dominantna mentalitetska crta takozvanog dinarskog tipa čovjeka. U filozofiji postoji stanovište po kojem ne postoji ništa drugo osim nečijeg vlastitog uma i vlastitih mentalnih stanja; to filozofsko stanovište zove se solipsizam.
Jedino što sigurno znam, po ovom filozofskom stanovištu, jest da postoji (samo) moj um i moja mentalna stanja; ne mogu sa sigurnošću znati da postoje umovi drugih i uopšte vanjski svijet. U crnogorskoj (i dinarskoj) verziji solipsizam se transponuje iz sfere mentalnog i gnoseološkog u sferu etičkog. Mogli bismo ga formulisati sljedećim iskazom: jedino što znam da sigurno postoji su moji interesi, moji prohtjevi i moja želja da ih realizujem; ne mogu (a i ne želim niti me briga) znati da postoje interesi i prohtjevi drugih ljudi. Ono što me pogotovo u životu ne zanima su opšti interesi i opšte dobro. Solipsizam je opasan svat: gnoseološki zato što svodi jedinku na izolovanu monadu kojoj je a priori uskraćena mogućnost intelektualne, emotivne i bilo kakve duhovne interakcije sa drugim bićima; etički, pak, zato što rezultira društvom sastavljenim od bezobzirnih i sebičnih pojedinaca. A društvo čiji dominantan procenat čine sebični i bezobzirni pojedinci zapravo se više i ne može nazvati društvom.
Biće nam od koristi da tim povodom zavirimo malo u etimologiju. U latinskom jeziku societas „društvo“ izvedenica je od imenice socius „partner, drug, prijatelj“. Socius, kako u svom kapitalnom djelu Rječnik indoevropskih ustanova navodi veliki francuski jezikoslovac Emil Benvenist - inače porijeklom Židov iz danas, zbog sukoba interesa velikih sila, razorenog sirijskog grada Alepa - kategorija je koja pretpostavlja neku vrstu prijateljskog odnosa prema saveznicima. Societas, društvo - prema tome - etimološki denotira entitet u okviru kojeg ljudi uspostavljaju izvjesne uzajamne veze, partnerske relacije, dijele neke zajedničke brige i/ili interese u ostvarivanju zajedničkih ciljeva. Da bi se jedna skupina ljudi, dakle, uopšte mogla nazvati društvom, kod dominatnog broja ljudi koji obrazuju tu skupinu mora postojati minimum svijesti o uzajamnim interesima i o zajedničkom dobru. Iz toga, pak, logički proizlazi da mora postojati i svijest o samopotiskivanju vlastitih želja i samolimitiranju vlastitih interesa, te odlaganju njihove realizacije ako se u nekom trenutku te želje i ti interesi ne mogu ostvariti na drugačiji način nego tako što će biti ugroženi želje i interesi brojnih drugih ljudi. Svijest o potrebi kompromisaje, dakle, sa jedne strane, temelj istinskog društva. Sa druge strane, to je takođe i svijest o potrebi postojanja makar minimuma empatije. Sa treće strane, to je svijest o opštem dobru- dobru koje nadilazi usko partikularne ljudske interese.
Ako u jednoj skupini ljudi dominantno ne postoji ovo trojstvo: svijest o potrebi činjenja kompromisa, svijest o potrebi postojanja minimuma empatije i svijest o opštem dobru, nego ako većina individua u određenoj ljudskoj skupini živi tako što bezuslovno u svakom trenutku pokušava zadovoljiti vlastite interese; ako se većina individua u jednoj ljudskoj skupini prečesto ponaša bezobzirno - gotovo nikad ne vodeći računa o potrebama i interesima drugih ljudi; i, konačno, ako većina tih ljudi baš nikad nemaju potrebu da urade nešto što se ne tiče čisto njihovih interesa, onda tu skupinu i ne možemo nazvati ljudskim društvom. Ta skupina je - u vrednosnom smislu - neke vrste supsocijalni fenomen i stoga je treba i drugačije nominovati. Ja nudim naziv egostvo. Lako je - već prostim opažanjem crnogorske svakodnevnice - zaključiti da ono što zovemo crnogorskim društvom u ovom trenutku zapravo treba zvati crnogorskim egostvom. A egostvo - sa svim gore pobrojanim njegovim suštinskim karakteristikama - nema nikakve šanse da opstane na duže istorijske staze.
Pored tragičnog vođenja računa samo o svom interesu, odsustva svijesti o opštem dobru i zabrinjavajućeg nivoa primitivizma i bahatosti u svim segmentima, lako ćemo se složiti da je druga temeljna odrednica crnogorskog društva-egostva nepostojanje kritičke svijesti i građanske hrabrosti. Ili, da upotrijebimo sintagmu iz podnaslova ovog članka - posvemašnji građanski kukavičluk. Mogli bismo se zapitati o razlozima ovih dvaju pojava: bezobzirnosti, bahatosti i primitivizma, sa jedne strane, i građanskog (mada se taj atribut samo uslovno i sa ogromnom semantičkom rezervom može primijeniti na većinu stanovnika Crne Gore) kukavičluka, sa druge. Paradoksalno, obje pojave - premda na prvi pogled izgleda da su dijametralno suprotne i takve da se ni na koji način ne mogu dovesti u međusobnu vezu - imaju isti korijen i uzrok. A korijen tih pojava leži u nekim značajkama novije crnogorske istorije, značajkama koje su tu istoriju presudno obilježile. Stoljeća neprekidnih ratova sa Turcima i unutrašnjih međuplemenskih sukoba oblikovala su tip čovjeka-ratnika; tom čovjeku smisao egzistencije sastojao se u tome da u narodnom predanju bude upamćen kao junak. Sa druge strane, istorijske okolnosti učinile su da je Crna Gora mogla opstati samo na čelu sa autoritarnim ličnostima. Gotovo jednoipovjekovna autokratska vladavina vladara iz dinastije Petrović-Njegoš oblikovala je prosječnog stanovnika Crne Gore kao autoritarnu ličnost, u značenju koji tom pojmu daje Erih From. To će reći kao pojedinca koji je izuzetno servilan prema onima koje smatra moćnijim od sebe, a izuzetno grub i osion prema onima koje smatra slabijim od sebe. Kad je u jednom istorijskom trenutku, negdje poslije 1945. godine, izgledalo da više neće biti prilike za dokazivanjem junaštva na bojnom polju - ali mitom prenošena tradicija junaštva te potreba da se to junaštvo javno prezentuje i dalje su čvrsto perzistirale - to prvobitno istinsko junaštvo degradiralo je i degenerisalo se u obično divljaštvo i ogavni primitivizam. Nije potrebno govoriti o formama tog divljaštva i primitivizma jer ih svi svakodnevno notiramo: od jurnjava automobilima i motociklima, preko neukusnog hvalisanja, opijanja i tučnjava u pijanom stanju, pucnjava na različitim proslavama, do sveopšteg nepoštovanja propisa i posvemašnje nediscipline kojima se njihovi nosioci ponose, kao što su se nekad njihovi djedovi i pradjedovi (opravdano, za razliku od njihovih potomaka) ponosili svojim herojskim činovima u bitkama. Sa druge strane - i paradoksalno - taj „junak“-primitivac iz Crne Gore uglavnom je neviđena kukavica kad treba da se pobuni za veću platu, za bolje uslove rada na poslu, za bolje zdravstvo, za efikasnije pravosuđe i za pravednije društvo uopšte. Uostalom, slika sa prvomajske protestne povorke u Crnoj Gori iz godine u godinu kazuje sve o tome, bolje nego hiljadu riječi.
Činjenice i problemi na koje sam ukazao u ovom članku izvjesnom broju njegovih čitalaca biće nesumnjivo od intelektualne koristi. Ali ako se kod nekih nadolazećih generacija radikalno ne promijeni odnos prema nekim suštinskim kategorijama kao što su: nužnost samoograničavanja sebičnih interesa, spremnost na činjenje kompromisa, empatija, svijest o opštem interesu, disciplinovanost i poštovanje zakona i propisa, razvijanje kritičke svijesti itd., i dalje ćemo tavoriti u egostvu. A narod, kako već rekosmo, koji nema snage i volje da se uzdigne od nivoa egostva do nivoa istinskog društva pouzdano nema ni budućnosti.
Autor je profesor Univerziteta Crne Gore
Bonus video:
