Na SFRJ se iz pozicije današnje Crne Gore i aktuelnog crnogorskog društva može gledati iz dvije perspektive. Jedna je emotivna; za istu se uobičajio naziv jugonostalgičarska, a za ljude koji se prema bivšoj nam zajedničkoj državi odnose emotivno - uglavnom sa žalom za tim vremenom - jugonostalgičari.
Ta perspektiva gledanja na SFRJ obično se iscrpljuje u nekoliko više-manje stalnih konstatacija: tada smo živjeli bolje; nije bilo današnjih granica među bivšim republikama; lična bezbjednost građana bila je na mnogo većem nivou nego danas; školovanje i zdravstvo bili su besplatni, pasoš SFRJ bio je jedan od najuvaženijih u svijetu itd, itd.
Lanac ovih konstatacija obično se završava onim sjetnim: ”Eh, nikad više neće nam biti dobro kao tada”. Ma koliko da je najveći broj ovih konstatacija zaista istinit i tačan, od njih - kao i uopšte od emotivnog odnosa prema SFRJ - za aktuelni trenutak i za budućnost današnje CG ipak nema nikakve intelektualne i praktične koristi.
Druga moguća perspektiva gledanja na SFRJ iz pozicije aktuelnog crnogorskog društva i savremene Crne Gore je racionalna, analitička. Ta perspektiva isključuje emocionalno angažovanje posmatrača; ona je, međutim - makar za određeni broj ljudi u Crnoj Gori - sa jedne strane veoma korisna, a, sa druge, isto toliko i zabrinjavajuća.
Da naglasim: u ovom članku neću se baviti analizom društva, političkog sistema i opšte situacije u SFRJ te uzrocima raspada zajedničke države (većine) južnoslovenskih naroda uzetim samima po sebi. Zanima me isključivo sistemsko-poredbena perspektiva: odnos i korelacija određenih političko-društvenih faktora i realija koji su egzistirali u bivšoj SFRJ sa istim tim društveno-političkim faktorima i realijama koji egzistiraju i u savremenoj Crnoj Gori.
Barem tri analogije između bivše SFRJ i savremene Crne Gore veoma su upadljive, i morale bi biti indikativne za sve one koji su iskreno zainteresovani za dobrobit (i uopšte opstanak) Crne Gore. Prva analogija između SFRJ i Crne Gore tiče se prirode političkog sistema: SFRJ bila je totalitarna država, na čelu koje se punih 35 godina nalazio diktator koji je imao polubožanski status. U SFRJ nije postojao društveni dogovor iz kojeg bi proizašao istinski Ustav, a onda redom politički sistem i institucije. Na kraju su diktator-polubog koji je apsolutistički upravljao tom državom i njegov kult ličnosti ostali praktično jedino vezivno tkivo među narodima i republikama bivše SFRJ.
Svi znamo koliko je trajala država na čijem je čelu bio taj diktator poslije njegove smrti. Nameće se sljedeći nesumnjivi zaključak. Pakleno trojstvo: koncentracija cjelokupne vlasti i moći vlasti u rukama jednog čovjeka, odsustvo snažnih - od volje bilo kojeg političara na vlasti u republikama ili na saveznoj razini - nezavisnih institucija (prije svega odsustvo takvih institucija na razini tadašnje savezne države) i, iznad svega, dugogodišnji totalitarni princip vladanja - koji je od najvećeg broja državljana SFRJ formirao autoritarne ličnosti (u Fromovom značenju tog pojma), a ne slobodne građane koji kritički promišljaju stvarnost i život - bio je jedan od dva ključna faktora koji su doveli do nestanka SFRJ.
Ljudi koji su 35 godina bili drilovani da se klanjaju jednom diktatoru i jednoj ideologiji (komunizmu), ljudi koji su u Titovom režimu oblikovani kao neslobodni i sa dubokom unutarnjom potrebom za vođom koji će biti na njihovom čelu - ti i takvi ljudi poslije pada Berlinskog zida i globalnog kraha komunizma prirodno su potražili nove vođe i novu kolektivističku ideologiju. I našli su ih u likovima diktatora koji su se krajem osamdesetih pojavili u republikama bivše SFRJ.
Te nove vođe propovijedale su novu-staru kolektivističku ideologiju: nacionalizam. I te nove vođe su (tu se prije svega misli na nacionalne lidere Srba, Hrvata i Bošnjaka) - zloupotrebljavajući nacionalna osjećanja ljudi i njihovu autoritarnu (ne)svijest - u građanskom ratu koji je uslijedio svjesno i namjerno u krvi uništili SFRJ kako bi - svaki u okviru svoje republike - lakše realizovali i ostvarili ličnu nekontrolisanu vlast.
Ovaj kratki ekskurs u prirodu vlasti u SFRJ ima samo jedan cilj: da pokaže koliko je za budućnost jedne države opasno kad neki moćan pojedinac svjesno marginalizuje, slabi i obesmišljava institucije te zemlje, te kad svu moć koncentriše u svojim rukama vladajući i upravljajući kao diktator. Lako ćemo se složiti da je i aktuelno crnogorsko društvo - uprkos formalnoj demokratiji, formalnom višepartizmu i formalnom zalaganju za snažne institucije - suštinski takođe totalitarno, sa institucijama koje postoje tek pro forme. I, konačno, da Crnom Gorom - na prototipno apsolutistički način - vlada njen Gospodar.
Druga analogija između SFRJ i Crne Gore nadovezuje se na prvu i tiče se nacionalne strukture: SFRJ bila je višenacionalna država, u kojoj je - takođe za gotovo čitavo vrijeme njenog trajanja - tinjala međunacionalna netrpeljivost. Taj problem posebno je bio izražen u odnosima između njena dva najveća naroda - Srba i Hrvata, ali ništa bolji nisu bili ni odnosi između Srba i Albanaca na Kosovu i Metohiji; 60-ih i 70-ih godina pojavljuje se i problem definisanja nacionalnog ideniteta Muslimana-Bošnjaka.
Međunacionalna netrpeljivost u SFRJ - koja je imala svoje duboke istorijske korijene - nikad u toku trajanja te države nije se pokušavala ozbiljno rješavati; ozbiljno znači mučnim i teškim, ali demokratskim i iskrenim dijalogom. Naprotiv: smišljena je i lansirana lažna parola bratstva koja je (po)služila kao tepih ispod kojeg su gurani svi problemi nacionalne provenijencije. Opet ćemo se lako složiti: i aktuelna Crna Gora je višenacionalna država u kojoj (nažalost) postoji poprilična međunacionalna netrpeljivost i suprotstavljeni nacionalni programi: i dalje istrajavaju međunacionalne netrpeljivosti koje imaju korijene u bližoj ili daljoj prošlosti, ali su u međuvremenu - sistematskim djelovanjem režima - ozbiljno produbljene i identitetske podjele u okviru većinskog pravoslavnog stanovništva.
Ni u savremenoj Crnoj Gori - baš kao ni svojevremeno u SFRJ - tim međunacionalnim predrasudama i netrpeljivostima niko se ozbiljno ne bavi i niko ih ne pokušava javno postaviti kao problem koji zahtijeva dugotrajno i naporno rješavanje. Samo su floskule koje služe kao tepih pod koji se gura ovaj problem donekle nove u odnosu na doba SFRJ. Cjelovite istine radi, treba notirati sljedeće: za razliku od SFRJ, u savremenoj Crnoj Gori ne postoje republike ili neke slične administrativne jedinice sa - u okviru njih - dominantnom koncentracijom jedne nacije ili - kao u slučaju BiH - više nacija, što je bio slučaj u SFRJ.
To, međutim, nije utjeha zbog toga što u savremenoj Crnoj Gori postoje podjele drugačije vrste: podjela na Staru Crnu Goru i na teritorije koje su Crnoj Gori prisajedinjavane kasnije, podjele na plemena u kojima je uvijek “jednih” više, a “drugih” manje, podjele na pojedine regije itd. Neriješen problem međunacionalne netrpeljivosti uvijek će naći neke linije razgraničenja i podjela.
Treća analogija između bivše SFRJ i aktuelne Crne Gore tiče se velikog vanjskog duga. SFRJ je (za to vrijeme) bila značajno zadužena zemlja: zemlja sa relativno velikim vanjskim dugom. Crna Gora je kao nezavisna država to isto danas. Kad je MMF polovinom 80-ih godina pooštrio prema SFRJ mjere vraćanja vanjskog duga, SFRJ je ušla u ozbiljnu ekonomsku krizu koja je rezultirala povećanim nezadovoljstvom stanovništva. Valja se bojati da će i Crna Gora - tim prije zbog konstantnog nastavka zaduživanja - jednom doći u poziciju u koju je SFRJ došla polovinom 80-ih.
SFRJ, međutim, imala je i dvije velike prednosti u poređenju sa savremenom Crnom Gorom. Prvo, bila je država velike socijalne ujednačenosti, za razliku od savremene Crne Gore koja je zemlja velike i nezdrave socijalne raslojenosti. Drugo, SFRJ bila je država u kojoj kriminal i korupcija ni izbliza nisu bili vitalni problem, za razliku od CG koja je duboko kriminalizovana i korumpirana zemlja. No, i pored ova dva socijalna faktora koji su bili pozitivni (i koji ni najmanje nisu nebitni) SFRJ nije opstala; oni negativni, maloprije opisani, imali su veću specifičnu težinu. A u Crnoj Gori čak ni ova dva socijalna faktora nisu, nažalost, pozitivni; naprotiv.
Analogije mogu, a i ne moraju biti znakovite. Mogu, a i ne moraju imati dublje značenje. Mislim da su analogije sa SFRJ i njenom sudbinom koje sam naveo - i u izvjesnoj mjeri nastojao eksplicirati - (ipak) više nego dovoljno utemeljene da se svaki misleći čovjek - kojem je Crna Gora iskreno na srcu - ozbiljno zapita: kuda mi to idemo i jesmo li mi koji smo živjeli u SFRJ i koji pamtimo tu zemlju ovo već jednom prošli?
Autor je profesor Univerziteta Crne Gore
Bonus video:
