Pisanje ovog članka počeću izvjesnim dešavanjima u jednoj zemlji geografski veoma udaljenoj od Crne Gore; riječ je o Kambodži. U toj zemlji od 1975. do 1979. na vlasti bio je režim Crvenih Kmerâ na čelu sa Polom Potom. Temeljna ideja Pola Pota i Crvenih Kmerâ bila je da u Kambodži uspostave besklasno i isključivo agrarno društvo. Čim su došli na vlast, Crveni Kmeri ukinuli su novac, zatvorili su banke, bolnice, fabrike i škole, zabranili privatno vlasništvo te ispovijedanje bilo kakve religije. Kompletno stanovništvo Kambodže poslato je na težak fizički rad u ruralne djelove zemlje, a pripadnici aristokratije i društvenih elitâ bili su prvi koji su fizički likvidirani. Posebno omraženi Crvenim Kmerima bili su intelektualci. Njih su smatrali ljudima koji su uprljani zapadnom kulturom, a samim tim opasnim buržoaskim reakcionarima; znanje stranih jezikâ i posjedovanje knjigâ postali su jedan od glavnih kriterijumâ za likvidaciju. {Ironija istorije je da za ovakav tretman u Kambodži intelektualci mogu zahvaliti pogrešnoj interpretaciji jedne rečenice iz francuskog prevoda Marksovog “Kapitala”, rečenice koje, uzgred budi rečeno, u originalu kod Marksa uopšte nema (Pol Pot i neki njegovi najbliži saradnici bili su, naime, francuski studenti; otud njihovo čitanje baš francuskog prevoda “Kapitala”). U pitanju je rečenica da u nekim istorijskim situacijama intelektualci dolaze u poziciju neprijatelja radničke klase. Iz te rečenice Pot i njegovi saradnici zaključili su da treba likvidirati intelektualce zato što su oni, tobož, neprijatelji radničke klase. Monstruozna istorijska ironija otišla je, međutim, još dalje. Naime, pošto su intelektualci ljudi koji puno čitaju pa, sljedstveno tome - po logici Crvenih Kmerâ - često nose naočare, ljude koji nose naočare bez dvoumljenja treba slati u logore. Otuda i one jezive fotke brda naočarâ ispred logora u kojima su Crveni Kmeri pobili te ljude}.
Da, nekim čudom, Pol Pot i Crveni Kmeri dođu na vlast u savremenu CG, čini se da ne bi imali nikakvih problemâ sa intelektualcima, tj. ne bi imali nikakvu potrebu da ih šalju u logore i da ih likvidiraju. (Doduše, i u CG ima dosta ljudi koji nose naočare, a nisu intelektualci, pa bi po sumanutim kriterijima Crvenih Kmerâ i u našoj zemlji za njih bilo više nego dovoljno materijala za ubijanje). Jer, ako kao intelektualca definišemo čovjeka koji posjeduje najviše akademske reference, najviši nivo obrazovanja iz neke struke, a istovremeno se ne libi - ni po cijenu očuvanja vlastitog udobnog društvenog položaja - da javno kritikuje krupne društvene anomalije, onda se intelektualci u CG mogu prebrojati na prste, možda ne baš jedne, ali svakako dvije ruke. I to je jedna od brojnih neprijatnih i mučnih crnogorskih istinâ koju su otkrile zadnjih trideset godina naše istorije. Istina koja se još jednom, po ko zna koji put, potvrdila i na najnovijim protestima u organizaciji pokreta “Odupri se 97.000”.
Ovo, međutim, nije (još) jedan od onih napisâ u kome će crnogorska akademsko-intelektualna elita (?!) biti kritikovana zbog svoje šutnje u pogledu aktuelne, porazne društvene situacije. To naprosto ne bi imalo smisla, ne zbog toga što ta elita ne zaslužuje da konstantno bude kritikovana, nego zato što je svrha dobrog članka ne (samo) da kritikuje nego da fenomen(e) kojim(a) se bavi pokuša i objasniti, te da na taj način omogući njegovo/njihovo potpunije razumijevanje. Tako ću i ja u nastavku teksta pokušati ponuditi objašnjenje zašto u CG univerzitetski profesori, akademici i ostali koji se obično nazivaju intelektualnom elitom (uglavnom) ćute na kancerogene društvene prosese i opasne socijalne devijacije. Drugim riječima: zbog čega se - od prvog dana sveopštih centrifugalnih dešavanjâ na ex SFRJ prostoru, a onda i u Crnoj Gori - zanemarljivo malo crnogorskih intelektualacâ, za razliku od njihovih kolegâ u nekim drugim ex YU centrima, npr. u Beogradu i u Zagrebu, oglašavalo da ukaže na negativne društvene trendove i da javno kritikuje nosioce istih.
Ako kao centralnu instituciju oko koje je koncentrisana intelektualna elita u CG uzmemo Univerzitet Crne Gore (da apstrahujemo ovom prilikom privatne univerzitete budući da su isti osnovani mnogo kasnije i da činjenica privatnog vlasništva ima svoju specifičnu težinu i specifičan uticaj), možemo konstatovati da postoji jedna bitna istorijska pretpostavka odsustva javnog kritičkog angažmana (najvećeg broja) profesorâ koji predaju na ovoj visokoškolskoj ustanovi. Ta istorijska pretpostavka uticala je na oblikovanje aktuelnog izgleda intelektualnog sloja u CG s obzirom na dvije činjenice: a) relativno kasni datum osnivanja ove naučno-obrazovne institucije i, sljedstveno tome, relativno kratko trajanje i kratka njena tradicija; b) prirodu režima u vremenu kada je UCG osnovan, tj. autokratsko-totalitarni režim u bivšoj SFRJ. Podsjetimo se: Univerzitet Crne Gore osnovan je 1974. Četrdeset pet godina kratko je vrijeme postojanja za jednu (naučno-obrazovnu) instituciju; taj vremenski okvir sam po sebi nedostatan je da jedna visokoškolska institucija u potpunosti sazri, izbori suštinsku autonomiju i dosegne onu razinu ugleda da zaista može biti socijalno relevantna i vršiti određeni uticaj u društvu. (Poređenja radi, Univerzitet u Beogradu ima tradiciju od 1808. godine, kad je Dositej Obradović osnovao Veliku školu, a sam Univerzitet kao takav osnovan je 1905. Sveučilište u Zagrebu, pak, ima tradiciju od 1669. godine - kada su diplomom rimskog cara i ugarsko-hrvatskog kralja Leopolda I priznati status i povlastice univerzitetske ustanove tadašnjoj Isusovačkoj akademiji u slobodnom kraljevskom gradu Zagrebu, a moderno Sveučilište u Zagrebu kao takvo svečano je otvoreno 19.10.1874). Ako tome kratkom vremenu (dosadašnjeg) trajanja UCG dodamo činjenicu da je isti osnovan u sistemu koji je bio autokratski - i da od tada do danas postoji i neprestano djeluje u okviru različitih tipovâ nedemokratskih režimâ - onda postaje jasno zašto od većine profesora UCG teško možemo očekivati išta drugo sem odsustva bilo kakve javne reakcije na društvene anomalije. Naime, duh jedne institucije neizbježno i neminovno utiče na njene zaposlenike i determiniše ih u značajnoj mjeri. UCG - formiran u vremenu jedne autokratije, bez suštinske autonomije i sa osnovnom idejom ne da propagira kritičku i slobodnu misao i da se suprotstavlja autoritarnosti, nego da baštini duh idolopoklonstva spram jednog diktatora i jedne ideologije- taj duh idolopoklonstva i tu tradiciju pokornosti režimu na vlasti zadržao je i na (formalnom) prelazu iz jednostranačja u višestranačje. Umjesto Josipa Broza i komunizma došli su neki drugi diktatori i neke druge ideologije, ali temeljni stav poslušnosti UCG-a u odnosu na vladajući režim nije se promijenio ni za inč.
Naravno, istorijske okolnosti u kojima je nastao i razvijao se UCG - okolnosti koje su presudno determinisale duh neslobode što mu je postao imanentan - ne mogu biti alibi za izbjegavanje i odbijanje većine predavačâ na ovoj ustanovi da se javno kritički angažuju. Istorijske okolnosti nastanka ove institucije i njeno djelovanje u okviru autokratskih režimâ mogu možda biti olakšavajuća okolnost, ali nipošto i nikako ne mogu biti opravdanje za aktuelni lični konformizam, nedostatak volje da se napravi otklon od autoritarne (ne)svijesti i hronični nedostatak građanske hrabrosti većine zaposlenikâ na ovoj najbitnijoj crnogorskoj visokoškolskoj ustanovi. Kao što autoritarna (ne)svijest, konformizam i lična korist- ma kakva i ma kolika ta korist bila- ne mogu biti opravdanje za bilo kojeg građanina naše zemlje (i ne samo naše zemlje) koji je u stanju da zbog te lične koristi i nedostatka demokratskog duha glasa na izborima za režim koji njegovu zemlju bjelodano vuče u propast.
Autor je profesor na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost na Cetinju i odbornik Tivatske akcije u SO Tivat
Bonus video:
