U EU niko ne želi ni da čuje za reformske predloge francuskog predsjednika Makrona. On je sada podigao ručnu za proces proširenja i blokirao ga. To je riskantno, ali je istovremeno šansa i za Uniju i za Balkan
Odlazeći predsjednik Evropske komisije Jean Claude Juncker je kao istrorijsku grešku ocijenio francuski veto na otvaranje pristupnih pregovora Evropske unije sa Sjevernom Makedonijom i Albanijom. Da li je u pravu - pokazaće se. Ali čak i ako nije jasno da li je time proces proširenja EU okončan, 17. oktobar 2019. će ući kao dan zaokreta u istoriju EU.
Predsjednik Macron ima dva argumenta protiv proširenja: jedan tehnički i jedan strateški. Tehnički se tiče pravila po kojima se učlanjenje realizuje. Francuz je sa pravom konstatovao da se dugogodišnji pregovori, pri kojima se tematizirana pregovaračka poglavlja otvaraju, puno godina pregovaraju i u nekom momentu zatvaraju, nisu pozitivno odrazili na stanje demokratije i vladavine prava kod kandidata za EU. U zemljama poput Crne Gore ili Srbije situacija se za vrijeme pregovora poslednjih godina čak i pogoršala.
Druga tačka je strateške prirode. Macron želi posve drugačiju Uniju i ne želi više da čuje za bilo kakvo “nastavimo i dalje po starom”. A upravo to hoće njemačka savezna kancelarka Angela Merkel, pa hladnokrvo ignoriše njegove pokušaje da ostvari evropski prodor. Kako u politici proširenja svaka država članica ima pravo veta, Macron je svoje iskoristio. To što je sa tim vetom Macron sam samcijat - ne pogađa ga uopšte. Naprotiv. Evropsku uniju i treba izabaciti iz kolotečine, ne bi li promijenila kurs. To se zove: taktika disrupcije.
Makronova vizija
A da je Macron upravo politiku proširenja izabrao za svoj prodor, nema samo pragmatične nego i principijalne razloge. Svaki klub, preko pravila za prijem, definiše sastav svog članstva. Upravo te kriterijume Macron želi da promijeni: on želi posve drugačiju Uniju.
Kakvu? Bugarski politikolog Dimitar Bečev vidi Macrona kao nasljeđe francuske evropske politike, koja potiče još iz 90-ih godina XX vijeka. Tada, poslije pada Berlinskog zida, istočni Evropljani su htjeli da uteknu iz sovjetske orbite “nazad u Evropu”. To su Fransuzi posmatrali sa ne baš pozitivnim emocijama. Bilo im je jasno da će se time težište Evrope pomjeriti ka Istoku - u Berlin, glavni grad ponovo ujedinjene Njemačke.
Čemu se tadašnji francuski predsjednik Mitterand suprostavio predlogom Evrope koncentričnih krugova. Unutrašnja “Sanctum” bi činile oko osovine Pariz-Berlin kružeće zemlje osnivačice Unije. Oko tog čvrstog jezgra bi se onda okupljali Istočni Evropljani, ali u opuštenijoj varijanti, prije svega vezani privrednim linijama. No, desilo se nešto posve drugo. Njemačko ponovno otkriće zadovoljstva da bude “moćnik centra” i želja istočnih Evropljana da i oni uživaju u ekonomskom rastu i blagostanju, bili su jači. Evropska unija je nakupila 28 članica. Posljednja je, 2013. godine, ušla Hrvatska.
Macron je prosto nastavio tamo gdje je Mitterand stao. I on želi jezgro Evrope, euro-zonu, koja mora institucionalno biti još više produbljena. A oko tog jezgra, kao drugi krug, punopravne članice u zajedničkom tržištu. Treći krug bi konačno činile zemlje sa pravom na laku asocijaciju, jer imaju slične interese i privredne slobode.
To što Velika Britanija napušta EU, dolazi Macronu kao naručeno. Britanija je uvek vodila dijametralno suprotnu politiku u odnosu na Francuze, vazda skeptične prema proširenju. Ona je konsekvetno podržavala rast u širinu, što naravno sprečava produbljivanje i centralizaciju.
Protivnik zvani Viktor Orban
Britanci nisu više Macronov protivnik. Ekstremno kontra-poziciju u odnosu na njega zastupa sada Viktor Orban. Da se Budimpešta pita, objasnio je nedavno mađarski ministar spoljnih poslova, Srbija bi već sjutra bila članica EU. Mađarska se svim silama trudi da dobije mjesto komesara za proširenje u novoj EK. Prvog Orbanovog Evropski parlament je odbio zbog upitnih pozicija prema vladavini prava i podjeli vlasti. Ali Orban je odlučan da još jednom pokuša. U Bakuu je sredinom oktobra svojim protivnicima obećao da će Azerbejdžan uvijek imati otvorena vrata u Briselu, ako Mađarska dobije ovo komesarsko mjesto.
Bezuslovnost, kojom Orban pojedinim zemljama želi da otvori kapije EU, ima svoje razloge. Mađar u autoritarnim vodećim figurama poput Srbina Aleksandra Vučića, Albanca Edi Rame ili Crnogorca Mila Đukanovića vidi voljne učenike, koji njegovu viziju “iliberalne demokratije” pretvaraju u stvarnost. Nabrojani su - sa pristupnim pregovorima ili bez njih - pogušili slobodne medije, podrivaju ustavne podjele vlasti, a periodično i dopuštaju svojim narodima da im na izbornim kutijama aminuje vlast. Ako ovakvi uđu u EU, od učenika će postati saveznici sa kojima Orban može da kuje koalicije.
Macronovo NE se, dakle, ne odnosi na pristupni proces kao takav, nego je usmereno protiv Orbana. Ali gdje je onda u ovoj strategiji Zapadni Balkan? Francuz je uvijek naglašavao da zemlje Balkana imaju svoje mjesto u zajedničkoj Evropi. A kako da ga zauzmu? Nekakav će im se put vjerovatno i otvoriti, poručio je neobavezujuće Macron razočaranim predstavnicima Sjeverne Makedonije i Albanije. Što budi sumnju da je Macronova alternativa pristupnim pregovorima samo još jedna taktika usporavanja.
Zapadni Balkan kao poligon za mnoge
Što bi bilo riskantno. Uticaj EU na sopstveno “unutrašnje dvorište” (Zapadni Balkan je okružen državama, članicama EU) je posljednjih godina veoma oslabio. I to upravo stoga jer su izgledi za učlanjenje za ove zemlje bili sve mutniji. Vašington, koji se totalno bio povukao iz regiona, je u posljednje vrijeme opet prisutan: i to sa čak dva specijalna izaslanika. Čime Amerika reaguje na fakt da preko ove otvorene rane EU svoj angažman pojačavaju Rusija, Kina i Turska. Ni za jednu od ovih država region nema strateški prioritet. Ali im je interesantan kao poligon za smutnje (Moskva), neregulisane investicije (Peking) i islamska “meka sila” (Ankara).
Uz to dolaze i ostali rizici. Stabilnost Zapadnog Balkana se, na duže staze, može realizovati samo pod krovom EU. Članstvo bi imalo za posljedicu da granice između ovih država budu istovremeno i čvrste i prohodne. Čime bi nacionalistički ujediniteljski projekti tipa Velika Albanija ili Velika Srbija postali neatraktivni, jer bi privrede i kulturne veze sa “rođacima” sa one strane granice bile moguće bez ikakvih problema, a da pri tome granice - kao takve - niko ne dovodi u pitanje. Ali ako ove države budu ostale van EU i same, biće sve jači glasovi onih koji propovijedaju kako jedan narod može da živi samo u okviru granica jedne države. Ti glasovi su već sada već glasni.
A to znači da Macron mora nešto da ponudi. NE, samo po sebi, nije dovoljno. Ne nedostaje i te kako atraktivnih ideja. Evropska fabrika razmišljanja ESI predlaže da se za 6 država Zapadnog Balkana omogući ulazak u Evropski privredni prostor (EWR), tj. u zajedničko tržište. Što ne bi isključilo kasnije članstvo u EU, ali ga ne bi ni garantovalo. Učlanjenje u EWR samo po sebi zahtijeva puno toga, posebno prilagođavanja i reforme u pravu i ekonomiji, koje bi, zahteva ESI, trebalo biti jasno propisane i redovno kontrolisane. Napredak bi trebalo nagraditi kreditima i investicijama, koje bi, pri nazadovanju, odmah tebalo zamrznuti.
Time bi proces postao dinamičniji i transparentniji, a pri greškama i reverzibilan. Podrazumijeva se da bi Crna Gora i Srbija rezultate dosadašnjih pristupnih pregovora sa EU unijele u nove pregovore oko članstva u EWR. A među ove dvije države bi time došlo i do zdravog takmičenja. Sporedni efekat bi bio što bi trgovačke ponude Moskve u vidu članstva u Evroazijskoj uniji ili kineski infrastrukturni krediti ipak izgubili na atraktivnosti.
Ne gubiti vrijeme
No, ovo su sve još uvijek nedovršene ideje i skice. Koje su, naravno, dobrodošle i oko kojih se sada mora diskutovati. Evropa ne smije da izgubi još više vremena na Balkanu. Macronovo brutalno NE - i to je njegova zasluga - je razotkrilo foliranja iza kojih su se godinama skrivali odnosi između EU i država Zapadnog Balkana. Sad je došlo vrijeme za novi početak. Paris, on écoute!
(Neue Zuercher Zeitung / NZZ)
Prevod: Mirko VULETIĆ
Bonus video:
