U “Filozofskom leksikonu” kategorija iracionalnog određuje se na sljedeći način: ”Iracionalno je ono što je neovisno o razumu, što se zbiva bez sudjelovanja intelekta ili nije u skladu s razumskim načelima; nerazumno, nerazložno, nerazborito.
Starija filozofija oštro je suprotstavljala čovjeka kao racionalno biće (skolastički animal rationale) “iracionalnim” životinjama. U novijoj filozofiji iracionalnima se često nazivaju različite čovječje psihičke funkcije i manifestacije (instinkti, podsvjesne težnje, uvjetovani refleksi, navike) koje nisu logičkoga podrijetla, odn. koje se zbivaju mimo intelektualnih kriterija, koje su “metalogičke”, a bitno sudjeluju u izgrađivanju naših spoznaja, motiviranju naših aktivnosti, praktičkih odnosa i u nastajanju različitih oblika društvenog života. U sferu iracionalnoga svrstava se, prema tom shvaćanju, npr. intuicija, nadahnuće, religija i etika”. (Filozofski leksikon 2019: 539). Iracionalno se, kako se to vidi (i) iz navedenog citata, definiše u opreci prema kategoriji racionalnog. A kategorija ratia referira prije svega na razum i um.
U cilju razjašnjenja problema kojim se bavimo u ovom članku oportuno je ovdje podsjetiti na određenje (i njihovo međusobno razlikovanje) uma, sa jedne strane, i razuma, sa druge, koje uspostavlja Immanuel Kant. Po Kantu, um je viša spoznajna moć u odnosu na razum. Razum je, u vizuri poznatog filozofa iz Königsberga, organ aposteriorne teorijske spoznaje, vezan je za čulima dobijene podatke, dok je um uspostavljajuće-povezujuća moć. Pri tome, Kant razlikuje teorijski i praktični um. Pod teorijskim umom podrazumijeva sposobnost zaključivanja, preispitivanja i dolaženja do apriornih umskih idejâ tipa duše, Boga, svijeta itd., nezavisno od iskustva. Praktični, pak, um fundira normativnu filozofsku etiku, koja se ne poziva ni na kakvu višu instancu.
Ova umsko-razumska sposobnost aposteriorne i apriorne spoznaje, zaključivanja i preispitivanja, diskurzivnog mišljenja koje logički napreduje od jedne određene predstave do druge i cijelu misaonu tvorevinu gradi iz njenih djelovâ - ako je i imanentna svim ljudima - kod većine svakako je podređena fenomenološkom kompleksu koji smo nominovali kao iracionalno. Nije tu riječ samo o ljudima sa brdovitog Balkana - premda, na osnovu posljednjih trideset godina, izgleda da u ovom istorijskom trenutku mi prednjačimo u iracionalnosti makar kad je Evropa u pitanju - nego o ljudskoj vrsti uopšte. Treba se, u tom smislu, podsjetiti se svih onih sukobâ i ratovâ koji su, na religijskoj osnovi, u prošlosti vođeni na evropskom kontinentu (i vjerskih ratovâ u svijetu uopšte).
A ne moramo ni ići tako daleko u prošlost: dovoljno je podsjetiti se fenomena antisemitizma u evropskoj istoriji - duboko iracionalno fundiranog - i značaja tog fenomena u oformljenju nacističke ideologije. I to ne u nekoj Bugarskoj, tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji, Rumuniji ili Turskoj, nego u jednoj visoko tehnologizovanoj i industrijalizovanoj zemlji, koja je do tada evropskoj i svjetskoj kulturi bila podarila bezbroj vrhunskih književnikâ, filozofâ, umjetnikâ i naučnikâ.
Naravno, i kad govorimo o, npr., uspjehu nacizma u Njemačkoj, moramo uzeti u obzir konkretne socijalne faktore koji su dominantno uticali na to: razorena njemačka ekonomija i nacionalni ponos - povrijeđen porazom u I svjetskom ratu i ponižavajućim uslovima Versajskog mira koji su nametnuti Njemačkoj - prosto su vapili za diktatorom koji će odigrati ulogu preporoditelja posrnule njemačke nacije i njemačkog Mesije.
Sve one iracionalne komponente u ideologiji tog “Mesije” - od antisemitizma i mržnje prema “nižim” rasama, preko povratka starogermanskim kultovima, do vjerovanja da je teritorija današnje Poljske, Bjelorusije, Ukrajine i Ruske Federacije Lebensraum za njemačku kolonizaciju - bilo je, međutim, već unaprijed pripremljeno, i to potpuno nezavisno od društvenih determinanti koje su omogućile da to iracionalno dođe u situaciju da proizvede svoje pogubne i tragične učinke i posljedice. I njemački narod, sa rijetkim i časnim izuzecima - zajedno sa “Mesijom”, kad je isti došao na vlast - prihvatio je i sve to monstruozno iracionalno što je sadržavala njegova ideologija. Iz toga nužno proizlazi zaključak da je u dubinama nesvjesnog dobrog dijela njemačkog naroda postojao “receiver” za prijem valovâ iracionalnog iz nacističke ideologije. Epilog svega znamo.
Sadašnja situacija u Crnoj Gori povodom izglasavanja Zakona o slobodi vjeroispovjedi slična je onoj u Njemačkoj iz 30-ih godina prošlog stoljeća utoliko što je i ovdje na djelu jak upliv iracionalnog. Razlika u odnosu na Njemačku iz tog doba prije svega je u tome što je kod nas to iracionalno vezano za sferu religije, religioznog. A religija je par excellence duhovna dimenzija u kojoj se inkarnira i ospoljava iracionalno u svôj svojoj moći.
Religijska svijest, naime, ne konstituiše se sama od sebe, nego putem objave i čovjekove pogođenosti njome. Čovjek je u sferi religioznog u dodiru sa nečim što ga transcendira, sa silom/silama čija/čije ga moći uveliko nadilazi/nadilaze, sa nečim što u njemu izaziva (straho)poštovanje jer je to Transcedentno ljudskim umom nespoznatljivo i, kao posljedica svega toga, što se u ljudskoj (pod)svjesti kristališe i utjelovljuje kao Čisto, Sveto. Ili, da parafraziram Šelinga: religija je zrenje beskonačnog u konačnom, vezanost i pouzdanje u ono božansko, što se može spoznati jedino na temelju pobjede natprirodnog nad prirodnim u svijetu, i to tako da to natprirodno prožima i sve prirodno, tako da se cijeli svijet može posmatrati kao horizont Božijeg samoočitovanja i tumačiti kao takav.
Konzekventno: sveštenici i vjerski poglavari - u našem slučaju vjerski poglavari Mitropolije crnogorsko-primorske SPC - percipiraju sebe, i, što je još važnije, očito su percipirani od strane velikog broja pravoslavacâ u Crnoj Gori - kao zemaljski reprezenti moći Transcedentnog, Svetog, Bića ili Boga (svi nazivi za To Nešto samo su uslovni budući da je riječ o nečem što prevazilazi moći diskurzivnog mišljenja zasnovanog na umu).
Otuda, dobrim dijelom, i masovnost protestâ poslije izglasavanja Zakona o slobodi vjeroispovjedi: mnogi ljudi definitivno su to doživjeli kao atak na nešto je (za njih) a priori sveto, čisto, kao atak na Vrhunsko Dobro i na sâmog Boga.
Uzgred budi rečeno: neko iz tabora protivnikâ Zakona o slobodi vjeroispovjedi - kad je riječ o psihološkom efektu ovog Zakona na ljude koji se ne slažu sa njegovim odredbama - inteligentno se dosjetio da borbu između pristalicâ i protivnikâ ovog Zakona na društvenim mrežama predstavi kao borbu između sotonistâ i Božjih slugu. Ova medijska kreacija njenim recipijentima poručuje sljedeće: borba između pristalicâ i protivnikâ Zakona o slobodi vjeroispovjedi nije samo crnogorska stvar; ista se, eto, trenutno odigrava u Crnoj Gori, ali ima neuporedivo širi, štoviše kosmički značaj. Velika istina ili vješta manipulacija, već kako to neko percipira. Ali, bez svake sumnje, inteligentno izvedeno.
Ako uzmemo u obzir sve ovo što smo rekli o moći iracionalnog - pogotovo iracionalnog koje potiče iz sfere religije - izuzetno čudi sljedeće pitanje koje ovih dana postavljaju sebi mnogi crnogorski intelektualci: “Zašto je ovoliko naroda spremno da protestuje zbog nekakvog zakona o Crkvi, a nisu spremni da protestuju zbog životnih pitanjâ?“
To pitanje utoliko je čudnije što su gotovo svi ti intelektualci bili svjedoci raspada SFRJ. Naime, SFRJ se raspala - u naletu nacionalizma, koji je još jedan fenomen bitno vezan za sferu iracionalnog - u trenutku kad su tzv. životna pitanja na teritoriji bivše Jugoslavije bila vjerovatno najbolje riješena u istoriji nekadašnjeg jugoslavenskog prostora; nikad u istoriji životni standard ex YU narodâ nije bio bolji nego u trenutku kad se, pod valom nacionalizma, SFRJ urušila u krvi. Nažalost, na brdovitom Balkanu ne samo relativno neobrazovani ljudi nego i intelektualci očito brzo zaboravljaju neke bitne događaje.
Rečeno ne znači da proteste zbog izglasavanja Zakona o slobodi vjeroispovjedi u potpunosti treba pripisati moći religijskoiracionalnog. Problem je mnogo složeniji: veliki broj građanâ - sudionikâ protestâ, prije svega građanâ srpske nacionalnosti, pravoslavlje - a konzekventno tome i Mitropoliju crnogorsko-primorsku SPC - doživljava kao svakako najbitniju komponentu svog nacionalnog određenja; štoviše kao stožernu komponentu svog nacionalnog identiteta.
U skladu s tim, svaki (potencijalni) atak na Mitropoliju crnogorsko-primorsku SPC ti ljudi doživljavaju i kao atak na suštinu svog bića, na sâm smisao bitisanja u Crnoj Gori. Što, dakle, ovdje imamo? Imamo - kod ljudi koji izlaze na proteste - susret i simbiozu dvije kategorije koje su - prvopomenuta suštinski, a drugopomenuta bitno - vezane za kompleks iracionalnog: religijsko i nacionalno. A vidjeli smo da samo jedna od tih komponenti ima ogromnu (potencijalno destruktivnu) moć; koliku tek moć tek imaju te dvije komponente sjedinjene u zajedničkom djelovanju? Dakle, to je ono što je izašlo iz Pandorine kutije Zakona o slobodi vjeroispovjedi i sa čime se - demokratski i institucionalno potpuno nezrelo i nejako - crnogorsko društvo u ovom trenutku suočava.
Moć Iracionalnog, dakle, velika je i opasna. Mnogi se ovih danâ pozivaju na Njegoša pa ću i ja: u Gorskom vijencu serdar Vukota izgovara onaj poznati stih: “U pamet se dobro, Crnogorci!“ Ja bih dodao: u pamet se i Crnogorci, i Srbi, i svi kojima je iskreno stalo do dobrobiti ove zemlje. Jer linija koja dijeli mir od sukobâ u jednom društvu ponekad je tanka, a kad se jednom pređe, nema više povratka.
Bonus video:
