U crnogorskoj istorijskoj svijesti rijetki su i ljudi i datumi koji su prihvaćeni kao simbolički izraz društvenog jedinstva i moralno-vrijednosnih orijentacija. To je uzrok brojnih društvenih frustracija, imajući u vidu u kojoj je mjeri crnogorsko društvo opsjednuto takvom istorijskom sviješću.
Što se tiče pojedinaca, cetinjski vladika Petar I Petrović jedan je od rijetkih kojem niti jedan od svih mogućih crnogorskih kampova još uvijek nije našao zamjerku. On je svojim vojnim pobjedama, zakonskim i institucionalnim reformama započeo istinski crnogorski državotvorni proces, kojem će dati i lični etički pečat. Možda upravo u tome leži odgovor na pitanje zašto se, njemu posvećena, lovćenska kapela našla na grbu socijalističke Crne Gore, koja je nastala na tekovinama Trinaestojulskog ustanka.
Jugoslovenska istoriografija je već pružila sasvim dovoljno odgovora o pozadini i značaju Trinaestojulskog ustanka, koji je kao prvi “organizovani opštenarodni ustanak porobljene Evrope“ ušao u mitologiju ovih prostora. Sve naknadne značajne proslave, velike riječi o antifašističkim vrijednostima, junaštvu generacije i osnovama državnosti su i dalje tu - i svakako - i dalje su važne. Prevashodno zbog - opšteg društvenog konsenzusa da je Trinaestojulski ustanak ishodište svih zajedničkih vjerovanja u sopstvenu bitnost i mitsko junaštvo i razlog postojanja savremene crnogorske države.
Međutim, ispod društvene ravni kojom decenijama odzvanja eho tih velikih riječi, desile su se tektonske političke promjene. Nestanak socijalističkog kompromisa na površinu je izbacio srpski i crnogorski nacionalizam, kroz čiju se političku dinamiku ogleda i odnos prema tekovinama Trinaestojulskog ustanka, kao najvažnijeg državotvornog oslonca.
Naime, oba nacionalizma, crnogorski i srpski, svoje političko ishodište traže u zelenaškom i četničkom pokretu. Ako se zna da su oba pokreta tokom rata kompromitovani kolaboracijom, onda postaje jasno zašto im je bitno “osvajanje“ tekovina Trinaestojulskog ustanka. U prvom slučaju uspostavlja se vertikala sa zelenaškim pokretom u kontekstu odbrane crnogorske državnosti.
U drugom slučaju uspostavlja se horizontala s četničkim pokretom u kontekstu aktivnog (antifašističkog) otpora okupatoru. Sve ostalo, što neumoljivo delegitimiše oba pokreta i njihove savremene političke projekcije - hirurški se precizno ignoriše.
Kao posljedica, pored zvaničnih državnih stavova, danas se o Trinaestojulskom ustanku najčešće priča s pozicija koje nemaju dodirnih tačaka s njegovim tekovinama. Naime, Trinaestojulski ustanak se nije dogodio zbog legitimisanja nacionalističkih projekata, već su tada stupile ujedinjeno sve progresivne društvene snage s ciljem da kroz bespoštednu borbu izbore pravo na svoju državu u kojoj će biti eliminisane sistemske društvene i ekonomske razlike i garantovana jednakost svih njenih građana i građanki.
I upravo zbog tih ideala, 1941. godine crnogorski narod je saopštio da ne želi povratak na državne osnove prije 1918. godine, da bi 1945. godine saopštio da ne želi povratak na državne osnove prije 1941. godine.
I upravo zbog tih ideala - države koja svojim građanima i građankama obezbjeđuje jednakost i pravdu i kvalitetne javne servise, kao i društva oslobođena nacionalističkih podjela, koju prožimaju snažne antifašističke vrijednosti - tekovine Trinaestojulskog ustanka i danas imaju smisla.
Autor je član Upravnog odbora Udruženja profesora istorije
Bonus video:
