Predsjednik Evropske komisije, Žan-Klod Junker, nije nešto pretjerano omiljen na Zapadnom Balkanu. Kad je stupio na funkciju, proklamovao je moratorijum na proširenje EU. U svom govoru „O stanju Unije“, u septembru, malčice je ipak odškrinuo vrata i saopštio da je proširenje zamislivo 2025. godine. Za mir je bitno da „vjerodostojna perspektiva učlanjenja za zemlje Zapadnog Balkana bude održana“. Srbija i CG imaju najbolje šanse da sredinom 2020-ih godina preskoče prepreku. Za razliku od Albanije, BiH, Kosova i Makedonije, koji još ni pregovore nisu počeli. Šta je pošlo po zlu?
Izvor jeftine radne snage
Skoro 20 godina nakon okonačanja ratova tokom raspada Jugoslavije, samo su Slovenija (2004) i Hrvatska (2013) postale članice EU. Dušan Reljić, koji vodi briselsko predstavništvo vodeće njemačke Fondacije „Nauka i politika“, pola svog profesionalnog života istraživao je procese transformacije svoje nekadašnje jugoslovenske domovine. Njegov zaključak je: „Dosadašnji model ne drži vodu“. Integracija u EU ne znači principijalno ništa drugo do „postepeno izjednačavanje privrednih parametara i pravnih struktura jedne zemlje onima ostalih zemalja članica“. To u slučaju Balkana nije uspjelo. Region je i dalje ekomonski itekako zaostao. Morao bi da ima rast od minimum 6% godišnje da bi 2040. dosegao prosječni nivo EU. Što je u datim okolnostima nerealno: trenutna stopa rasta je jedva 3%.
Reljić vidi dva ključna razloga za ovu mizeriju: promašena privatizaciona politika zapadno-balkanskih zemalja i na po srca provedena privredna intergracija u EU, koja sobom nosi puno nedostataka i mana. 1990-ih godina su firme iz jugoslovenskog „samoupravnog“ vlasništva prvo podržavljene, a onda prodate politički dobro umreženim oligarsima. Oni nisu investirali u dalji napredak, nego su ove firme maksimalno iscijedili, još više se obogatili, a fabrike su propale. U tako ruinirani industrijski okvir su prošle decenije ušla preduzeća sa prostora EU, prije svega iz Njemačke i Italije, a u potrazi za jeftinom radnom snagom. „Ovi proizvođači autodjelova ili fabrike tekstila ne donose nove tehnologije i ne proizvode visoko-kvalitetne produkte. One ne prave privredu „inteligentnijom“.
Izgubili četvrtinu stanovništva
A pošto nema ni naučnog istraživanja ni razvoja, Balkan ostaje samo izvor jeftine radne snage na periferiji privrednog prostora EU. Istovremeno se države regiona međusobno takmiče koja će dati više subvenicija stranim investitorima: obaraju porez na dobit a povećavaju porez na promet. Što, prema Reljiću, nije ništa drugo do državna redistribucija kapitala sa dna ka vrhu. Dok kupovna moć društva stagnira, gomila se spoljno-trgovinski deficit: samo između 2006. i 2016. je dosegao 97 milijardi eura. Javno i privatno zaduživanje je teška hipoteka za dolazeće generacije. Po proračunima Svjetske banke, po sadašnjim stopama rasta, biće potrebno 50 godina da region dosegne današnji prosječni nivo blagostanja u EU. Reljić vjeruje da je stoga poprilično razumna odluka dobro obrazovnih djelova stanovništva da se isele. Iz Srbije se, po podacima OEBS, između 2007. i 2014. iselilo oko 300.000 ljudi, pri čemu je brojka za 2014. duplo veća od one za 2007. Po podacima Sindikata zdravstva, godišnje više od 1.000 ljekara i medicinskog osoblja emigrira iz Srbije ka Zapadu, prije svega ka Njemačkoj. Region je, od ratova 1990-ih do danas, izgubio oko četvrtinu domicilnog stanovništva.
Što se onda može učiniti da se zaustavi ovaj privredni račji hod? Reljić kaže da EU mora primiti k znanju da je Zapadni Balkan već u cjelosti integrisan u evropski privredni sistem - ali pod nepovoljnim uslovima. Za razliku od svojih EU-komšija, ove zemlje nemaju pristup evropskim strukturnim fondovima da bi izgradile svoje saobraćajne i energetske mreže, a ne mogu učestvovati ni u mehanizmima za finansijsko stabilizovanje. I upravo to se mora omogućiti, da bi se privukli oni investitori, koji privredu prave „inteligentnijom“, stvaraju veći dobitak a dobro obrazovnim nude karijerne perspektive.
Prostor „povezanih sudova“
Da li su ove države politički dovoljno stabilne da bi realizovale ovakve reforme? Reljić vidi povezanost u obrnutoj perspektivi: „Samo paralelno sa privrednom i socijalnim oporavkom se mogu realizovati pravne i političke reforme“. Region odvajkada funkcioniše kao sistem povezanih sudova. Jeste da je Jugoslavija kao država propala, ali kao„politički prostor“ je i dalje itekako živa. U tom sistemu se EU oslonila na autoritarne figure, poput srpskog predsjednika Aleksandra Vučića. Time se ona nada da će zemlje koje lakše padaju u krize, poput Makednije, Kosova ili Bosne, tako držati pod kontrolom - što je riskantni realpolitički eksperiment, smatra Reljić. Negativni uticaji dolaze i iz same EU: grčka politika blokade prema Makedoniji, hrvatske kritike bosanskog islama kao kapije džihadizma ili austrijska podrška makedonskim nacionalistima u izbornoj kampanji samo još više oslabljuje ove ionako fragilne države. Napokon, ne smije se zaboraviti da su kako današnja BiH tako i Kosovo produkti zapadnih intervencija. No, ipak je u Briselu porasla svijest da ove zemlje, pri svim njihovim razlikama, ne treba posmatrati svaku pojedinačno i za sebe, nego ih se mora tretirati u regionalnom kontekstu.
Kineski uticaj
Sa Rusijom, Turskom i Kinom na Balkanu sada novi igrači konkurišu za moć i uticaj. Zapadno uzbuđenje zbog uloge Moskve na Balkanu Reljić smatra preterivanjem. Rusija privredno igra određenu ulogu isključivo na polju energetike. Vojno posmatrano, ruske projekcije moći su neodržive: od Baltičkog do Sredozemnog mora Zapadni Balkan odijeljen je od ruske sfere uticaja zidom država NATO-a. Puno dinamičniji i za budućnost značajniji Reljić vidi kineski uticaj: u okviru inicijative „One Belt, One Road“ Balkan je postao značajna tranzitna ruta za Kinu na putu ka bogatoj Evropi. Peking investira u željezničke veze koje povezuju grčke luke sa centralnom Evropom. Obostrani biznis olakšava činjenica da se Zapadni Balkan ne mora držati EU propisa: ovih dana je u okolini Beograda, a pod kineskim vođstvom, počela gradnja dodatnog bloka jedne termoeletrane na ugalj. Krediti (u prvoj fazi 613 miliona $, a kasnije i kompletna obnova eletrane za još 700 miliona $) dolaze od kineskih banaka. Protesti ekoloških organizacija nisu uopšte tangirali javno mnjenje. Finalno, Kinezi kod Beograda grade i park industrije, koji je slavljen kao dragocjeni doprinos reindustrijalizaciji zemlje.
EU će se narednih godina promijeniti. Od čega će i zavisti i da li će te kako napredovati integracije zemalja Zapadnog Balkana. Reljić polaže nadu u tandem Merkel/Makron. Svježi zamah bi mogao da donese i sljedeći „institucionalni ciklus“ koji u Briselu počinje 2019: evropski izbori, nova Komisija i novi budžet. Za Balkan je prednost što je učlanjenje Turske sklonjeno sa dnevnog reda, što u svakom slučaju djeluje umirujuće na protivnike proširenja. No, proširenje jeste i ostaje u rukama svake pojedinačne države-članice EU, jer svaka na njega ima pravo veta. Ravnodušnost mnogih EU članica prema regionu kao i partikularni interesi pojedinih susjednih država mogli bi lako da slome svaku integracionu dinamiku. Veliku pažnju je Zapadni Balkan uvijek imao samo onda kad su od njega stizale prijetnje: od konflikata i migracionih strujanja ili od prijetećih uticaja vanevropskih sila.
Kandidati u sobi za čekanje
Crna Gora i Srbija su najbliže članstvu u EU; Podgorica sa Briselom vodi pristupne pregovore od 2012, Beograd od 2014. Srbija pri tome mora, u jednom separatnom poglavlju, da reguliše svoje odnose sa Kosovom. Albanija je 2014. dobila status kandidata. Kad će započeti sa pregovorima zavisi od progresa u reformi pravosuđa. Makedonija je već od 2015. kandidat, ali je Grčka blokira zbog „svađe oko imena“. Posljednjih godina je Makedonija doživjela nazadak na polju pravne države. Bosna je „potencijalni kandidat“, sa velikim zastojem u reformama, a u februaru 2016. je predala zahtev za članstvo. Kosovo je od aprila 2016. napravilo prvi intergacioni korak potpisivanjem ugovora o asocijaciji sa EU. Ali obzirom da pet članica EU ne priznaje njegovu državnost, nejasno je šta u stvari obećana evropska perspektiva za Kosovo stvarno znači.
Neue Zuercher Zeitung (NZZ)
Prevod: Mirko VULETIĆ
Bonus video:
