“Od redovnih sudova ne nadamo se zaštiti”

Nastavak jučerašnjeg teksta

4.

Predstavka kralju Aleksandru Karađorđeviću Hamdi-bega Hasanbegovića i Amira Musića, delegata opština Šahovići i Pavino Polje 21. novembra 1924 ⁽¹⁾.

„Grozna krvoprolića, počinjena ovih dana nad nama Muslimanima u opštinama Pavinu Polju i Šahovićima, sreza i okruga Bjelopoljskog, sile nas da se obratimo Vašem Veličanstvu i da Vam iznesemo nepravde, koje nas taru i koje se više ne mogu podnositi, jer je iznad čovječje snage podnošenje i daleko manjih nepravdi i strahota. Dne 7. novembra 1924. godine, poginuo je u mjestu Ceru opštine mojkovačke, gdje nikako nema Muslimana, Boško Bošković, bivši okružni načelnik kolašinski (u Crnoj Gori).

Kada se dogodilo to ubijstvo, prva je bila dužnost državne vlasti, da se preduzmu izvidi, pronađu zločinci i predadu sudu, da im se sudi po zakonu. No mjesto toga dogodilo se je nešto strahovito, nešto, što je nepojmljivo i nimalo laskavo za jednu pravno uređenu državu. Državne vlasti, koje su blagovremeno bile upozorene, da se pravoslavni spremaju da pod izgovorom osvete poginulog Boškovića izvrše pokolj nad Muslimanima, dopustile su, da se oko dvije hiljade Kolašinaca i Poljana iz Crne Gore s mjesnim pravoslavnim žiteljima i naseljenim Crnogorcima oboružaju, skupe i okrenu na udaljena muslimanska naselja, da izvedu „kvrnu osvetu“.

Prije nego pređemo na samu stvar, oslobođujemo se istaknuti jednu koliko važnu i značajnu, toliko i žalosnu okolnost. Poginuli Boško Bošković pokopan 9. novembra u staroj Crnoj Gori. Na pogrebu, na kome su između ostalih činovnika prispjeli i okružnik bjelopoljski Nikodim Cemović, poglavar bjelopoljski Lazo Bogićević i šef finansijske uprave Milan Terić, održani su govori, koji su morali masu raspaliti protiv Muslimana.

Naročito je šef finansijske uprave u Bijelom Polju, čiji otac bivši načelnik u Bijelom Polju odgovarao za zločine počinjene za vrijeme svog službovanja u 1920. godini, držao govor, koji je bio uperen protiv Muslimana i očigledno nagovaranje na pokolj. I odmah nakon pogreba u noći od 9. na 10. novembar diže se oko dvije hiljade oboružanih Kolašinaca, Poljana i drugih, te u liniji od 19 kilometara navališe u isti čas na muslimanska sela, od kojih je vlast pre dva dana pokupila sve oružje i predala ga pravoslavnim žiteljima u obližnjim krajevima. U isto vrijeme kada su oboružani napadači bili spremni na napadaj na Muslimane, državne vlasti - valjda da olakšaju akciju napadača i osujete eventualni otpor Muslimana - pokupile su kućne starješine i jače ljude ugroženih muslimanskih sela kao taoce i odveli ih u zgradu poglavarstva u Šahovićima.

Tu je taocima rečeno, da ih traži bjelopoljsko načelstvo i da je ovo načelstvo dalo nalog, da budu povezani i dovedeni u Bijelo Polje. Vlasti su same i mogle i morale ovo naređenje - ako postoji - izvršiti, pozvale su napadače, predale im svezane taoce, da ih tobože otprate u Bijelo Polje.

Ti zlikovci, primili su svezane taoce da ih navodno otprate u Bijelo Polje, ali da li su ti zlikovci dobili i nalog od vlasti, da povjerene im taoce pobiju. Znamo samo, da su ti pratioci - zlikovci u daljini od četvrt kilometra, od sreskog načelstva ubili 28 taoca, da su se trojica otkupili. Trideset drugog - jedno dijete od trinaest godina, spasio je pravoslavni - Novak Hašanin iz Šahovića, koji radi svog plemenitog čina umalo da nije zajedno sa svojom familijom istu sudbinu doživio od ovih zlikovaca kao i ubijeni taoci.

Odmah nakon ubijstva taoca učinjen je ponoćni napad u liniji od 19 kilometara: počeli su u isto vrijeme paliti kuće i ubijati staro i mlado, žene i djecu. Ne zna se broj žrtava poginulih od noža i puške, kao ni onih koji su u svojim kućama izgorjeli. Broj žrtava ljudskih iznosi na stotine, a materijalna šteta u sagorjelim kućama, koje još nisu pricijenjene, a neće nikada ni biti, ogromna je.

Dok su se te strahote događale, mjesne državne vlasti nisu ništa poduzimale protiv tih zvjerstava, već su svojim pasivnim držanjem očito potpomagale ta zvjerstva i zlodjela. Jedini okružni načelnik iz Pljevalja, dakle iz drugog okruga, pritekao je u pomoć napadnutim muslimanskim nevoljnicima i što je ostalo od muslimanskog žiteljstva na životu, ima se zahvaliti pljevaljskom kružnom načelniku gospodinu Krečkoviću. Mi se vama jadamo, jer smo duboko osvjedočeni da drugome nemamo kome. Po ustavu i mi Muslimani imali bismo uživati jednaku zaštitu vlasti, morali bismo imati ličnu slobodu i sva druga građanaska prava. Ustav i zakoni ova nam prava ne oduzimaju ni u slučaju, kada bi ko od nas Muslimana bio kriv umorstvu Boška Boškovića. Morao bi o tome da presuđuje nadležni sud i da kazni samog ubicu i saučesnike. Ali na žalost državne vlasti bjelopoljskog okruga pustile su da njihovu dužnost vrše naoružane mase i razjarene od samih organa državnih vlasti, i da napadaju naše imanje, ubijaju našu sitnu djecu i žene. To je strašna pojava, koja sigurno neće služiti na ugled nikakvoj državi! I suviše strašne štete i bolovi te vječiti strah za svoj život i imanje, koje podnosimo, ne mogu se iskazati, jer su zvjerstva počinjena ne u doba ratnih zapletanja, već u miru - nad žiteljima, koje nije ništa krivilo, samo što je muslimanske vjere.

Iznoseći ovo Vašem Veličanstvu, želimo, da na ove strašne pojave skrenemo Vašu pažnju i da Vas zamolimo za zaštitu, jer nikome više ne vjerujemo. Ne možemo vjerovati zbog toga, što se po našim državnim uredima namještavaju ljudi ne po sposobnosti i čestitosti svojoj, već po patrijskom pripadništvu. Naravno, da se pri takvim okolnostima moraju da gaze zakoni, moraju da trpe nevini ljudi, čime se ubija autoritet državi, a i Vama, Veličanstvo!

"Što se tiče našega daljnjega opstanka, smjerno molimo Vaše Veličanstvo, da učini shodnu odredbu, kojom bi nam se omogućilo, da se dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju kraljevine, gdje bismo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se"...

Bijeda i nevolja, u koju smo ovakvim zvjerstvima dovedeni, i svih onih, koji su sretnim slučajem izbjegli očitoj smrti, velika je. Mi smo ostali goli, bez imanja i bez igdje ičega. Od redovnih sudova ne nadamo se zaštiti. Mi znamo da su u ovakvim slučajevim otpremane na licu mjesta posebne anketne komisije, ali rezultat njihove istrage nije poznat. Mi nemamo nikakve nade od tih anketa, koje su u dobro upravljenim državama nepotrebne i nepojmljive, ali gajimo samo jednu nadu, a to je nada, da će Vaše Veličanstvo primiti naše nevolje na srce i odrediti, da se naše štete procijene i da nam se što prije isplati odšteta, jer smo sad ostali bez igdje ičega, pa bi nam brzom pomoći najbolje pomoglo u našoj nevolji iz koje je teško izaći.

Što se tiče našega daljnjega opstanka, smjerno molimo Vaše Veličanstvo, da učini shodnu odredbu, kojom bi nam se omogućilo, da se dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju kraljevine, gdje bismo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se pod okriljem Vaše zaštite. Dozvolu za preseljenje na drugo mjesto tražimo zbog toga, što smo čvrsto uvjereni, da će stajanje na našim ognjištima izazvati ponovne pokolje i nasilja kao što je i sad izazvalo.

Vašeg Veličanstva lojalni, ali nesrećni podanici delegati opština Šahovića i Pavina Polja.

U Beogradu, 21. novembra 1924. godine

Hamdi-beg Hasanbegović i Amir Musić.“

5.

Izvještaj bjelopoljskog muftijstva o sudbini džamija i pokućstva, te iseljenju Muslimana u Tursku, kao i mišljenje nadležnog ministarstva tim povodom. ⁽²⁾

Ministarstvu Vera

Muslimansko odelenje

Beograd

Muslimani Šahovićkog i Pavino-Poljskog džemata u toku ove godine iselili su se u Tursku a svoja imanja prodali, te se sada nalazi u Šahovićkoj opštini sa 17, a u Pavino-Poljskoj 5 muslimanskih domova.

Muftijstvo je sve stvari ove dve džamije popisalo i prenelo ih u grad Belo Polje na čuvanje, jer ih nije smelo držati u pomenutim džamijama da se nebi pokrale ili eventualno upropastile.

Pavino-poljska džamija ima nešto i nepokretnog imanja, čiji je mutevelija do sada bio državni imam g. Hafiz Fehim Idrizović, koji živi u Bijelom Polju, a koji više nije državni imam ove džamije.

Dostavljajući gornje Muftijstvu je čast predložiti slavnome naslovu:

1) Da se stvari ranije Šahovićko i Pavino poljske dadnu džamijama belopoljskim i

2) Da se same zgrade ove dve džamije kao i njihova nepokretna dobra predadnu javnom licitacijom ponudiocima najviše cene, te da se sa istim novcem poprave druge džamije u okrugu belopoljskom naročito glavna džamija u varoši Belom Polju „Suk“ te da se ista razabira kako bi dostojno bilo jednoj glavnoj gradskoj džamiji.

Učtivo se moli Ministarstvo za odobrenje gornjeg Predloga.

Okr. Muftija,

Zastupa

sekretar

Harun Lamešević

Kada se sve ovo pribavi, izneti ponovo ovaj predmet komisiji na ocenu.

6-X-925.

Beogr.

……… Struč. Fak. Kom.

Drag. P. ……rijević

Sekretar, Mustafa Kumović

M. …………

I Vrhovnom Muftijstvu

Beograd

II. Muftijstvu okr. Bijelo Polje

Bijelo Polje

za I.

Ministarstvo Vera pod 9-IX-925. br. 1324, primilo je akt Muftijstva okruga Bijelo. Poljskog sledeće sadržine.

(prepisati obeleženi deo od --- do)

Dostavljajući prednje Vrhovnom Muftijstvu moli se za potrebno mišljenje po prednjem zahtevu Muftijstva Bijelo-poljskog.

Na 20. sednici Stručne vakufske Komisije pri Ministarstvu Vera, Komisija je rasmotrila perdnji predmet Muftijstva Bijelo-poljskog o predaji dveju džamija u opštini Pavino-Poljskoj i Šahovićskoj pa je mišljenja:

1) Up... ovom pitanju treba konsultovati mišljenje Gospodina Vrhovnog Muftiju i zatražiti fetvu.

2) A da se od Muftije okruga Bijelo Poljskog zatraži izveštaj da li Muslimani iz pomenutih opština imaju gde vršiti verske obrede kada se prodaju ove dve džamije.

3) Pored toga, da bi izveštaj Muftijstva bio što potpuniji, da se istima priloži i mišljenje nekoliko viđenih Muslimana iz pomenutih opština.

Ministarstvu Vera

Muslimansko odelenje

Beograd

U smislu raspisa V. M. broj 4054 od 16. jula 1925. god. ovo je Muftijstvo sa vakufskim odborom uzelo ponovno u pretres budžet vakufa Belo-Poljskih, koji je prema gornjem naređenju ponova sastavljen, te se u dva primerka, a u prilogu ovoga akta učtivo se šalje ministarstvu na pregled i odobrenje sa sledećim izveštajem:

1) Svi vakufski objekti kako za prošlu 1924. tako i za tekuću godinu dati su starim zakupcima pod zakup nagodbom pošto je stari zakon o stanovima bio na snazi, a prema naređenju ministarstva V. M. br. 1138 od 30. marta 1925. god.

2) u prihodima I. hadži hanuminog vakufa pod red. brojem 1 uneta je u budžet zarada medresa, koja ne donosi prihoda zato što se u istoj nalazi medresa i kancelarija ovoga muftijstva.

U II Abdi-pašinom vakufu pod red. br. 7 uvedeno je 6 dućana bez prihoda jer nemaju zakupca niti su se mogli dati pod zakup; takođe pod red. br. 11 uneta je arsa od koje nema niti je imalo nikakvog prihoda;

U III. Čaršiskom vakufu uvedeno je u budžet pod red. br. 13 groblje koje ne donosi nikakvog prihoda.

U IV. vakufu hazinedarske džamije pod red. br. 17 i 18 uvedena je zgrada Stara rušdija i Ćukovačko groblje koje takođe ne donosi nikakva prihoda.

U V. vakufu hadži alije Dervovića pod red. br. 20 uvedena su 2 dućana koja za ovu godinu nemaju prihoda, pošto nemaju zakupca, a pod 22 red. broj arsa koja nikada ne donosi prihoda; takođe pod 23 broj uveden je han sa 7 dućana bez prihoda zato što što je iste oduzeo Miloš Tičević, a spor je pred Sudom.

U IX. vakufu Hadži Ali-bega Kajabegovića pod red. br. 27 uvedena je arsa, koja nikada ne donosi prihoda.

U XI. vakufu Jusufa džamije pod red. br. 30 i 31 uvedena je zgrada mekteb i 3 groblja bez prihoda, jer nikada ne donose prihoda.

XV vakuf Paše Kajabegović ne donosi nikakva prihoda, jer je vakufa živa i sama rukovodi sa vakufom, kako je to do sada uobičajeno.

XVII, XVIII i XIX vakufi Pavino-Poljski ne donose u opšte nikakva prihoda, jer su delom pod udar agrarne reforme, a delom ne zasijano i ostavljeno bez prihoda zato što su svi muslimani iz Pavino-Poljske opštine iselili u Tursku, osim mutevelije hafiz Fehima Idrizovića koji se nalazi u Bijelom Polju, a koji vodi spor i nadzor o vakufima Pavino-Poljskim.

Svi objekti koji ne donose prihoda nijesu uvedeni u rashode.

3) Vakufski odbor je u rashodima držao se faktičnih potreba za sve vakufe koji nemaju vakfija nego se rashoduju po teamuli kadimera.

4) za tekuću 1925. godinu nema nikakvih pretijeka vakufskih, a na koncu budžetske godine pregledaće se svi vakufski računi prihoda i rashoda pa ako bude pretijeka uneće se u 1926. godinu.

5) budžet za 1924. godinu odobren je od strane Min. Vera pod V. broj 2534.

U prilogu ovoga akta vraća se slavnome naslovu 19 komada formulara popisnih vakufskih lista na kojim je muftijstvo sa vakufskim odborom označilo brojeve vakufa kao i na svaki objekat stavilo redni broj, a muftijstvo je zadržalo kod sebe prepise istih.

Dostavljajući gornje muftijstvu je čast izvestiti Ministarstvo da je u svemu postupilo prema naređenju V. m. br. 1054, te se moli slavni naslov da odobri priloženi vakufski budžet.

Zast.

Okr. muftiju

Sekretar,

Harun Lamešević

Ministarstvu Vera ⁽³⁾

Muslimansko odelenje

Beograd

Muslimani Šavićkog i Pavino-Poljskog džemata u toku ove godine iselili su se u Tursku a svoja imanja prodali, te se sada nalazi u Šahovićkoj opštini sa 17, a u Pavino-Poljskoj 5 muslimanskih domova.

Muftijstvo je sve stvari ove dve džamije popisalo i prenelo ih u grad Belo Polje na čuvanje, jer ih nije smelo držati u pomenutim džamijama da se nebi pokrale ili eventualno upropastile.

Pavino poljska džamija ima nešto i nepokretnog imanja, čiji je mutevelija do sada bio državni imam g. Hafiz Fehim Idrizović, koji živi u Bijelom Polju, a koji više nije državni imam ove džamije.

Dostavljajući gornje Muftijstvu je čast predložiti slavnome naslovu:

1) Da se stvari ranije Šahovićko i Pavino poljske dadnu džamijama belopoljskim i

2) Da se same zgrade ove dve džamije kao i njihova nepokretna dobra predadnu javnom licitacijom ponudiocima najviše cene, te da se sa istim novcem poprave druge džamije u okrugu belopoljskom naročito glavna džamija u varoši Belom Polju „Suk“

KRAJ

________

(1) Prilikom izvršenog zločina nad muslimanskim stanovništvom u Šahovićima i Pavinom Polju, odmah su Hamdi-beg Hasanbegović i Amir Musić, delegati opština Šahovići i Pavino Polje otišli u Beograd, da na nadležnim mjestima iznesu ove događaje, te da za preostale stradalnike koji su slučajno izbjegli groznoj smrti od zlikovačkih ruku ishode prvu pomoć i da potaknu pitanje hitnog izvišanja, procjene i isplate nanešene štete te zaštite sigurnosti života i imetka muslimanskog preostalog žiteljstva. Delegati su bili kod raznih ministarstava, a imali su nakanu da odu i kod kralja, ali ih kralj nije mogao primiti radi drugih (za njega važnijih) poslova. Oni su zato predstavku namijenjenu kralju predali u vladi, da mu se dostavi, a ujedno su sličnu predstavku predali i vladi. Vidi: Hakija Avdić, Položaj muslimana u Sandžaku, Sarajevo 1991, 135-138.

(2) AJ, 63, m.o-148, Sekretar Harun Lamešević - Ministarstvu vera, Muslimansko odeljenje, Bijelo Polje 2. septembra 1925.

(3) AJ, 63, uo-148……