Kada je u polufinalu ovogodišnjeg Evropskog prvenstva u fudbalu Engleska porazila Holandiju, britanski televizijski komentatori pozdravili su taj rezultat kao “istorijsku” pobjedu koja će “svima nama promijeniti živote”. Sportski komentatori poznati su po sklonosti ka hiperbolama, to im je u opisu posla, ali ovakve objave su istinski zvučale smiješno. Manje države poput Holandije često na ovakva takmičenja gledaju kao na rijetke prilike da zasijaju na međunarodnoj sceni, ali da li je zbilja i Ujedinjenom Kraljevstvu potrebna takva vrsta validacije? Izgleda da jeste.
Pisac Artur Kestler, rođen u Mađarskoj, svojevremeno je napravio razliku između običnog i fudbalskog nacionalizma. Ovaj drugi je po njemu jači. Uprkos tome što se smatrao ponosnim naturalizovanim Britancem, Kestler je do kraja života ostao posvećeni navijač mađarske fudbalske reprezentacije.
Patriotski naboj
Fudbalski nacionalizam je pun patriotskog naboja, tribalan i često agresivan. U krupnim planovima tokom televizijskih prenosa na tribinama se često uočavaju zadrigli muškarci iskeženih zuba kako se udaraju u gole grudi i prave zaglušujuću buku, iznova nas podsjećajući da ljudski rod i čovjekoliki majmuni imaju zajedničke pretke.
Plemenski sentimenti se često napajaju kolektivnim animozitetima. Tokom utakmica s Njemačkom neki engleski navijači i dalje skandiraju napjev Ten German Bombers (”Deset njemačkih bombardera”, prim.) dok šire ruke oponašajući avione Kraljevskog ratnog vazduhoplovstva (RAF). Kad je Holandija u polufinalu Evropskog prvenstva 1988. pobijedila tadašnju Zapadnu Njemačku, sasvim prikladno, u meču odigranom u Hamburgu, da bi na kraju osvojila i titulu, slavlje na amsterdamskim ulicama prevazišlo je čak i ono iz maja 1945, kada je okončana nacistička okupacija zemlje. Možda je to bio događaj koji je pomogao da se na jednu istorijsku netrpeljivost konačno stavi tačka: antinjemačko raspoloženje je ubrzo poslije toga u Holandiji prestalo da postoji.
Kada je čehoslovački tim u hokeju na ledu porazio Sovjetski Savez na Svjetskom prvenstvu 1969, samo godinu dana nakon što su sovjetski tenkovi ušli u Prag, ta pobjeda je obilježena velikim slavljem koje je preraslo u masovne proteste protiv okupacije. Jedan američki diplomata izjavio je kako “Čehe nikada ranije nije vidio toliko srećne. Bilo je jasno da grad nije iskusio takvu radost još otkako su 1945. poraženi nacisti”.
Onima među nama naučenim da nacionalistički zanos smatraju neprimjerenim, osjećanja podstaknuta patriotskim zanosom mogla bi djelovati kao nešto što izaziva stid. Pa ipak, snaga tog zanosa se ne može poreći. Kao Holanđanin, i ja sam se 1988. pridružio slavlju zbog pobede nad Zapadnom Njemačkom.
Ali može li se sportski nacionalizam istinski smatrati nečim pozitivnim, budući da se može izvrći u nasilje? U 19. vijeku je to pitanje dovelo do žustre rasprave između barona Pjera de Kubertena, osnivača modernih Olimpijskih igara, i ideologa krajnje desnice Šarla Morasa, predvodnika antisemitske Francuske akcije. De Kuberten je vjerovao da će međunarodna sportska takmičenja ojačati globalno zajedništvo i uzajamno razumijevanje među nacijama. Nasuprot tome, Moras je smatrao da takvi događaji raspaljuju nacionalne animozitete, što je on, kao nacionalista, smatrao dobrodošlim.
Moras jeste bio u pravu kad je dovodio u pitanje De Kubertenovo romantično viđenje univerzalnog bratstva, ali su njegovi rasistički stavovi popločali put koji je vodio u užase Drugog svjetskog rata. Ali ovo ne znači da je sportski nacionalizam inherentno loš. On može biti viđen i kao izraz zajedničkih osjećanja koji zahtjeva da bude ispoljen na teatralan ili ceremonijalan način.
Rasni i vjerski animoziteti
Tribalizam, u sportu i drugdje, može da bude izraz vjerskih, ideoloških, etničkih, regionalnih ili nacionalnih afiniteta. To je najočiglednije u timskim sportovima poput fudbala. Dugotrajno rivalstvo škotskih fudbalskih timova Seltik i Glazgov rendžers ukorijenjeno je u njihovim katoličkim, odnosno protestantskim korijenima. Navijači iz Liverpula i Mančestera mrze londonske klubove. Ajaks iz Amsterdama i Totenhem iz Londona njihovi rivali povezuju s Jevrejima (i Amsterdam i London su nekada imali značajan broj stanovnika jevrejskog porijekla), što onda zna da podstakne neka krajnje opaka skandiranja.
Ali takve asocijacije više nemaju utemeljenje u realnosti. Današnji fudbalski klubovi su globalne kompanije koje igrače regrutuju iz svih delova svijeta. U vodećim ostrvskim klubovima zapravo igra proporcionalno malo domaćih fudbalera, a isto važi i za velike klubove u Holandiji, Njemačkoj, Francuskoj, Italiji i Španiji.
Ispostavilo se, zapravo, da je De Kuberten bio u pravu za sportiste, ali da je pogriješio kad je riječ o navijačima. Današnji profesionalni sportisti spadaju u visoko plaćenu kosmopolitsku elitu, slobodnu od nacionalnih, rasnih ili vjerskih animoziteta, čiji se pripadnici i nakon žestokih duela na reprezentativnom nivou jedni prema drugima i dalje odnose kao prema bliskim kolegama i prijateljima. Ali to prijateljstvo ima, reklo bi se, malo uticaja na navijače, od kojih mnogi klubove poput Totenhema, Ajaksa ili Bajerna, u kojima većinu čine igrači iz inostranstva, i dalje tretiraju kao lokalne.
Ovo pokazuje da je, kad se govori o sportskom nacionalizmu, manje riječ o tradicionalnom shvatanju krvi i tla, kako je to vjerovao Moras, a više o nečemu apstraktnijem: žudnji za zajedništvom, za kolektivnim iskustvom stečenim kroz zajedničke emocije i obožavanje sportskih heroja. Ukratko, o nečemu što su oduvijek obezbjeđivala mjesta vjerskih okupljanja. Obožavanje božanstava zahtijeva objekt ka kome će to obožavanje biti usmjereno, ali i to se može apstrahovati - što i jeste razlog zbog koga neke religije zabranjuju prikazivanje ljudskog lika.
Sportski nacionalizam, dakle, funkcioniše kao neka vrsta sekularne vjere - čime se može objasniti i hiperbola televizijskih komentatora i gotovo religiozni zanos navijača. Plemenski rituali, kako oni na vjerskim festivalima tako i oni na stadionima, ponekad znaju da izmaknu kontroli i prerastu u nasilje. Ali u cjelini gledano, ritualizovani tribalizam ljudima dopušta da se prepuste emocijama koje bi inače bile opasne. Možemo samo da maštamo o svijetu u kome bi palestinski i izraelski navijači bojili lica, mahali zastavama i urlali dok se bitka odvija na fudbalskom stadionu.
Bonus video:
