Opredijelio sam se za ovaj naslov skromnog osvrta koji slijedi, preuzimajući jednu rečenicu iz mnoštva tekstova koji su objavljeni u Italiji poslednjih mjeseci o velikom maestru filma. Ista rečenica bi mogla zvučati i felinijevski.
Italija je, uprkos mnogim intenzivnim događanjima u političkim, ekonomskim, institucionalnim i drugim sferama javnog života, započela 2020. godinu u znaku velikog nacionalnog omaža svom umjetničkom velikanu Federiku Feliniju.
U cijeloj zemlji od San Rema i Trenta na sjeveru, do Raguze na samom jugu Sicilije, dakako u velikim centrima, Rimu, Milanu, Bolonji, Firenci, Veneciji, Đenovi, Torinu, Palermu itd. se knjigama, debatama, izložbama, filmskim projekcijama, pozorišnim predstavama obilježava stogodišnjica rođenja Felinija, filmskog reditelja evropske i svjetske slave. U Trstu se održava festival i konferancija pod naslovom Felini EastWest sa osvrtom i na Felinijev uticaj na filmsku umjetnost i intelektualce istočne Evrope, posebno Polanskog i Kundere.
Zemlja s razlogom slavi svog velikog maestra filma. Felix Italia.
Razumljivo, centar nacionalnog obilježavanja je Romanja, preciznije Rimini, grad na jadranskoj obali u kojem je Federiko Felini rođen 20. janauara 1920 godine.
Na putu Rimini - Rim
Rimini, zatim Rim, (i nazad) su Felinijeve biografske, životne tačke. Suštinski živeći u svom svijetu, u nekoj vrsti imperije slika i snova.
Tako je Felini u Rimu, kako je govorio, pronašao Rimini. Naime, Felini je u Ostiji, dijelu rimske opštine sa plažama jednog drugog mora - gdje će Pazolini izgubiti život - vidio svoj Rimini. “Stvarniji od onog Riminija koji je ostao u Romanji”, glasio je nastavak ove impresije u kojoj je Felini ponovo između sna i jave, gdje je opet imaginacija bila u prednosti kao pouzdniji kriterij života.
Često se, zapravo, pojavljivala ne slučajna Felinijeva povezanost sa Rableom i francuskim nadrealistima - Bretonom, Elijarom, Aragonom - koji su tražili istinu i realno “preturajući po snovima”.
Biografski podaci govore da je Federiko Felini u Riminiju završio klasičnu gimnaziju i već tada stvarao svoj svijet slika, primarno crtajući, pretežno u formama vinjeta. Jedna njegova vinjeta je objavljena u milanskom “Korijere dela sera” što je bio uspijeh mladića iz Riminija.
“Felini se rodio kao crtač” glase ocjene njegovih biografa. Neki kažu da je to ostao čitavog života. On je, dakle, cijelog vrijeme, pa i kada je primao najveća priznanja za scenarija i režije filmova, dominantno imao pogled karikaturiste.
U svojim objašnjenima tajni filma, između ostalog i u dragocijenoj knjizi Fare un film (“Praviti film”) gdje je objasnio i onu famoznu trijadu, zapravo filmsko komandovana riječima “Motore! Azione! Stop!” - Felini se vraćao na značaj crteža ovim riječima:
“Ima ljudi koji na brzinu zabilježe rječi, utiske, ja crtam, skiciram crte lica, detalje na odjeći, držanje neke osobe, izraze, neke anatomske karakteristike. To je moj način da se približim filmu koji snimam, da shvatim kakav je, da ga pogledam u lice.”
Rimini, dakle, označava Felinijev rast, djetinjstvo, vrijeme liceja, početak života u jednom turbuletnom i trumatičnom istorijskom razdoblju, koje će se u njegovoj svijesti pojavljivati, u isti mah, kao demon i nostalgija. Felinijev film “Amarkord”, po mnogima njegovo naveće filmsko dijelo, bez sumnje najsuptilinje, je po ličnom kazivanju autora, predstavlalo “svođenje računa” sa iskustvima i sjećanjima na Rimini tridesetih godina prošlog vijeka.
Felini je 1938. godine prešao u Rim, veliki centar, tada i totalitarne vlasti u euforičnim zanosima. Iste godine fašistička ideologija je bučno slavila, od kolonijalnih osvajanja u Africi, sve do osvojenog prvog mjesta na svjetskom šampionatu u fudbalu.
Felini je u Rimu crtao za časopis “Marko Aurelio”, uporedo sarađujući u radiju za koji je počeo da piše prve scenarijske tekstove za kraće dramske i komediografske emisije. Upravo je u Felinijevoj radionici crteža i portreta 1945. došlo do poznanstva sa već afirmisanim režiserom Robertom Roselinijem. Prihvatajući ponudu Roselinija da saradjuju na pisanju scenarija za film Roma citta aperta (“Rim otvoreni grad”) Felini sasvim ulazi u svijet kinematografije aktivno učestvujući pored režisera Roselinija u snimanju tog filma.
Felinijeva filmska karijera
Za razliku od De Sike, Viskontija, Roselinija, Antonionija, Zavatinija koji su prije i tokom rata pravili filmove, pripadali grupi režisera oko časopisa “Film”, bili vrlo domaći u velikim filmskim studijima Cinecitta (Filmski grad) koji je kao ogroman kompleks sagrađen još 1936. - Felini ulazi poslije rata u svijet filma. On je na izvjestan način filmski samouk, ali obrazovanjem, talentom, kreativnom energijom spreman za blistavu umjetničku karijeru. Pritom, ostajući cijelo vrijeme osoben i enigmatičan. To potvrđuju njegovi filmski kritičari, pa i Tulio Kezich autor napoznatije biografije Federika Felinija.
Iako dobitnik pet Oskara, poslednji za životno dijelo, anglosaksonska filmska kritika je, uz visoko poštovanje prema Feliniju, mnoge njegove scene označavala i kao inidentified object. I savim su razumljive teškoće kritičara i gledalaca, posebno onih van mediteranskog prostora da do kraja shvate scene poetskog, maštovitog, ironičnog, enigmatičnog, iznad svega originalnog režisera koji kamerom objašnjava na psihološki, antropološki, sociološki, iznad svega estetski način, italijanski svijet, likove i istoriju. Jer Felini, uprkos univerzalnosti njegove umjetnosti, ostaje primarno mediteranski stvaralac, i to ne samo zbog činjenice da je njegovo more, slučajno Jadransko, bitna determinanta vidika i seznibilnosti.
Felini je snimio 23 filma koji su, razumljivo, imali različite domašaje i uspijehe, na početku i po neki ekonomski neuspjeh. Svoj prvi film “Svjetlosti varijetea” Felini je snimio 1950. god, zatim “Bjeli šeik” 1951, “Dangube” 1953. Itd. Za film “Ulica” 1954. Felini je dobio Oskar za najbolji strani film.
Felinijevi, po opštem mišljenju najbolji filmovi, dvije ikone italijanske kinematografije, inače dva vrlo različita filma, su “Sladak život” snimljen 1960. i “Amarkord” 1973. godine.
Među mnogim italijanskim glumcima sa kojim je radio vjerovatno treba izdvojiti dvojicu velikana, koji su i postali izuzetni i uz Felinijeve filmove - Alberto Sordi i Marćelo Mastrojani. Od stranih, Entoni Kvin u filmu “Ulica”.
Strane glumice koje su imale velike uspjehe baš u Felinijevim filmovima su Anita Ekberg, Magali Noel, Anuk Eme. Od italijanskih glumica treba početi od Đuliete Masine - glumice i balerine, Felinijeve supruge - zatim Klaudije Kardinale, Ane Manjani, Sandre Milo…
Uz relativnost svih periodizacija mogu se uočiti tri faze Felinijevog filmskog stvaralaštva. Početna neorelistička kao doprinos dominatnom poslijeratnom umjetničkom pravcu i filmskom stilu. Neorealistički pravac poslijeratne Italije u književnsti i filmu bio je direktna antiteza mistifikaciji totalitarne ideologije, u prvom redu italijanskog fašizma.
Potencirajući direktan kontakt sa socijanom stvarnošću, opisujući socijalno-moralne okvire poslijeratne Italije priče neorealističkih dijela su najčešće bile situirane u siromašnim naseljima i radničkim ambijentima.
Nakon što je doprinio stvari “revolucije istine” koje ga odvelo u socijalno polje neorealizma, kasniju fazu Felinijevog stvaralaštva koja se smatra umjetnički najzrelijom i najsuptilnijom, u svakom slučaju pretežno fantazmagoriča, visoko estetska i poetska, krakaterišu filmovi “Osam i po” i “Amarkord”.
Između dvije navedene faze Felinejvog stvaralaštva postoji period “usputnih” filmova, koje iako žanrovski spacifični karakteriše realismo magico, ta ipak konstanta u Felinijevom umjetničkom dijelu. To je period u kojem je nastao film “Sladak život” koji je iste 1960. god. dobio Zlatnu palmu u Kanu.
Felini između angažovanosti i estetske poetike
Felini nije mogao biti van svog vremena i karaktera poslijeratnog filma od kojeg se tražilo da bude “ogledalo duše”. Dok su se tražila i donekle nalazila razna objašnjenja proteklog rata, na prvom skupu Udruženja italijanske kulture i filma (ACCI) 1945 g. reditelj Alberto Latuada je rekao vrlo otvoreno: “Mi smo poraženi. Sagledajmo naše užase, platimo razne dugove, započnimo bitku za istinu. Sve sa ljubavlju. Niko kao film ne može bolje dobrinijeti stvaranju čvrstih osnova nacije”.
Italijanska kultura tada, kao i kasnije u višedecenijskom periodu “unutrašnjeg hladnog rata” - predvođenog Demohrišćanskom strankom i Kominističkom partijom - je dominantno bila ljevičarska i laička. Pripadnici tog tada dominantnog kulturnog kruga bili književnici Alberto Moravija, Ćezare Paveze, Pjerpaolo Pazolini, Karlo Levi, Elio Vitorini, Salavtore Kvazimodo, Leonardo Šaša, Italo Kalvino, kasnije Umberto Eko. Među velikanim filma tu su Roberto Roselini, Lukino Viskonti, Vitorio De Sika, Đuzepe De Santis, nešto malo kasnije Federiko Felini, Bernardo Bertolući, Franćesko Rozi.
Ako su prvi Felinijevi filmovi bili u tadašnjem trendu i koordinatama “intelektualne slobode“ i “revolucije istine”, bez sumnje i tada osobeni, njegova nešto kasnija filmska ostvarenja su sve više poetske ekspresije.
La dolce vita
Osobenost felinijevskih scena su posebno potvrđene u filmu Dolce vita (“Sladak život”) koji je snimljen tačno prije 60 godina potvrđujući svjetsku slavu, kako Feliniju, tako i italijanskoj kinematografiji. Ne samo da su scene u tom filmu ostale antologijske, već je film do te mjere poseban da su njime bavili filmski kritičari, sociolozi, psiholozi, teolozi, političari, tužioci - sada već i istoričari.
Ovaj film je označio početak duge saradnje Federika Felinija i glumca Marćela Mastojanija, sigurno jednog od najvećih italijanskih glumaca svih vremena. Mastrojani je odigrao dosta uloga ostajući sinonim mediternakog lika - ljubazan, zavodljiv, spor, neodlučan, dekadentan… Neki njegovi biografi su skloni da tvrde da je Mastrojani takvim filmskim ostvarenjem igrao samog sebe.
Kada se nakon promocije filma “Sladak život” u Milanu dio publike obrušio na Felinija i Mastrojanija, nazivajući ovog drugog vagabondo, komunista - kažu da je Mastrojani izgledao prilično rasijan, kao u svojim filmovima.
Ako ostavimo po strani sudbinu junaka filma koji će poslije neobičnog rimskog iskustva, u ulici Veneto i Fontni di Trevi konačno nešto u životu i prelomiti, Felinijev film “Sladak život” predstavlja demistifikaciju društva, posebno jednog njegovog sloja. Onog koji oličava dvostruki moral egocentričnih težnji ka najbanalnijem noćnom provodu u via Veneto, nakon kojeg se glasa Demohrišćanska strana inspirisana visokim vjersko-etičkim principima.
Nekada i najkraće scene u nekom filmu mogu ostati antologijeke proizvodeći čak jak momenat nacionalne istorije, snažnije od bilo koje knjige pisca ili istoričara. Takvom ostaje scena filma “Rim, otvoreni grad” u kojoj Ana Manjani očajnički viče na ulici Francesco, Francesco...!!! Deset godina kasnije pojaviće se nova antologijska scena, sasvim drugačija, izvjesno neratnog karaktera, u Felinijevom filmu “Sladak život”. Holivudska zvjezda Silvija (koju igra Anita Ekberg) se u jednoj sceni kupa u čuvenoj Fontani di Trevi, zatim bosonoga prolazi stepenicama Španskog trga. Sekvenca kada Silvija, poput sirene, ovoga puta iz stare rimske fontane, poziva šokiranog novinara Marćela da uđe u vodu riječima: Marcellooo… come here... predstavlja, po opštem mišljenju jednu od najfamoznijih scena u istoriji svjetske kinematografije.
“Amarkord” - otkrivanje mraka istorije poetskim filmom
Felini se u svojoj zreloj fazi potvrđivao kao metafizički stvaralac visoke estetičke kulture koji pokušava da sagleda, eventualno pomiri san i realnost, koji ostaju suštinska tema. I kao takva jedina mogućnost, po Feliniju, da se objasne političko istorijske i ideološke pojave. Upravo na taj način Felini je u filmu “Amarkord” objašnjava italijanski fašizam tridesetih godina u njegovom Riminiju.
Film nosi naslov A’m’acord, riječ lokalnog, romanjolskog dijalekta, u prevodu “sjećam se”, što takođe potvrđuje da je film nastao i kao sjećanje samog Felinija na vrijeme diječaštva u ambijentu lijepog Riminija. Smatra se da je autor ovim iznad svega poetskim filmom uspješnije objasnio suštinu jednog dramatičnog istorijskog dešavanja, konkretno fašizma, nego mnogi istoričari koji su bilježili političke i ekonomske uzroke, postupanja i osobine vodećih ličnosti tog doba.
U “Amarkordu” nema junaka na strani dobra niti anti-junaka na strani zla. Nema ni heroja-mučenika osuđenog na smrt kao u neorealističkim filmovima Roselinija “Rim, otvoreni grad” ili Vitoria De Sike “Ćoćara”.
U “Amarkordu” se najčešće pojavljuju likovi romanjskog Riminija koji izražavaju kombinaciju ignoranata i konfuzije. Eto možda superiornog objašnjenja suštine fašizma. Bez obaveznog pojavljivanja još jednog Romanjola - Benita Musolinija čiji se doprinos tragičnoj avanturi fašizma ni malo ne potcijenjuje.
Homo filmicus ostaje simbol
Ako se Felini i njegovo dijelo, ne slučajno, vezuju za snove, važno je podsjetiti da se ne radi o apstraktnom pojmu. Imperija snova je samo prostor autentičnog homo filmicusa u kojem se traži i nalazi realnost. Estetizovana. Uostalom jedna često citirana, Felinijeva rečenica glasi: “Vizionar je jedini realista”.
Felini se upravo zbog vizionarstva često upoređuje sa Bunjuelom, Kurosavom, Bergmanom.
Svojim filmovima, posebno “Slatkim životom” Felini je uticao na francuski filmski talas Nouvelle vague režisera Trifoa, Godara, Šabrola…
Među mnogim kulturnim produkcijama treba podsjetiti na dokumentarni film “Federiko Veliki” u kojem 13 američkih režisera (ili koji žive u SAD) govore o filmovima ili ličnim iskustvima sa Felinijem, među kojima Vudi Alen, Oliver Ston, Kosta Gavras….
Milan Kundera je u predgovoru za knjigu “Felini u rječniku od A do Z” koja je objavljena u Italiji prije dva mjeseca povodom 100 godina rođenja Federika Felinija između ostalog naveo: “Moja ljubav za Felinijeve filmove je beskrajna. Ime Felini trajno ostaje veliko, slavno, cjenjeno, pretvarajući se u trajni simbol filma”.
Bonus video:
