U Beču 1945. je opera „Fidelio" Ludviga van Betovena bila zvuk oslobođenja - saveznici su pobijedili u ratu protiv nacističke Njemačke. Sedam godina prije toga tom operom koju su nazvali „pobjedničkom", nacionalsocijalisti su slavili osvajanje Austrije.
Teško da je i jedan drugi kompozitor u njegovoj recepciji toliko snažno instrumentalizovan u političke svrhe kao Betoven. Njegova muzika služila je kao potvrda političkih stavova - diktatorima kao i borcima za slobodu.
„O tajni ove muzike se do danas raspravlja", kaže muzikolog Mihael Kustodis sa Univerziteta Minster u razgovoru za DW. „Međunarodno prisvajanje je veoma višeslojna kulturna istorija o kojoj još uvijek ne znamo puno i za koju tek moramo razviti modele objašnjenja."
Propaganda uz Betovenovu muziku
Nacionalsocijalisti su instrumentalizovali Betovena za svoju propagandu. Pritom ih nije interesovala samo muzika, već i epiteti koji su bili pripisani Betovenu kao kompozitoru i čovjeku. On je važio za titana, heroja, koji je prevazišao sudbinu - gluvoću, i naravno kao njemački muzički genije.
Hitlerovom režimu nije smetalo to što se Beethoven zalagao za vrijednosti francuske revolucije kao što su sloboda, jednakost i bratstvo. „Diktature nikada nisu imale veliki problem da prisvoje istorijski narativ i da ga u krajnjem slučaju preoblikuju", kaže Mihael Kustodis. „Uz to, nacionalsocijalizam se uvijek iscenirao i kao revolucionarni pokret."
Revolucionarni pokret koji je - makar muzički – želeo da se nadoveže na stare tradicije: sa ličnostima poput Betovena i Vagnera. S ciljem organizacije muzičkih događaja Ministar za propagandu Jozef Gebels je osnovao „Komoru za kulturu rajha" a u okviru nje „Komora za muziku rajha". Njen prvi predsjednik bio je poznati kompozitor Rihard Štraus i služio je perjanica i reklama diktature. Djela jevrejskih kompozitora ili političkih protivnika su bila zabranjena kao „izopačena muzika".
Nastavak kulturne baštine
Još je car Vilhelm I osnivanjem carstva (rajha) 1871. utro put za instrumentalizovanje kulture i muzike za vladu. On je okončao romantičnu predstavu da su muzika i politika dva striktno odvojena svijeta. Pritom mu je išlo na ruku međunarodno priznanje kompozitora poput Betovena, Vagnera, Bramsa ili Bruknera.
„Carstvo učestvuje u upravljanju kulturnim dobrom i izdvaja mnogo novaca kako bi razvijalo status koji je nemački muzički repertoar osvojio u koncertnim dvoranama i na operskim scenama", objašnjava muzikolog Mihael Kustodis.
Osim toga, njemačka muzika je izvođena u kolonijama u Africi i Kini – između ostalog i da bi „strane kulture" misionarski uvjerila u vrijednost njemačke kulture.
Nacistička propaganda i u inostranstvu
To je tradicija koju su nastavili nacionalsocijalisti. Njemačke pjesme su izvođene u Brazilu ili Čileu, a Berlinska filharmonija je kao „orkestar rajha" išla na turneje po inostranstvu. Dirigenti kao Vilhelm Furtvengler i Herbert von Krajan su sa Betovenovim orkestarskim djelima punili velike svjetske koncertne dvorane.
Kasnije tokom rata su pijansti poput Eli Nej, Vilhelma Kempfa ili Valtera Gisekinga održavali propagandne koncerte i Betovenovim sonatama za klavir jačali izdržljivost trupa na frontu.
Kome pripada Betoven?
To da je Hitler htio da vlada svijetom postalo je jasno najkasnije u Drugom svjetskom ratu. Okupirani narodi bili su kulturološki podijeljeni. S jedne strane oni su striktno odbijali njemačke simfonije tokom rata, na drugoj strani su iz protesta svirali upravo tu muziku. „Njemcima je oduzimano pravo da prisvajaju za sebe kompozitore poput Betovena", kaže Kustodis.
Početak Betovenove Pete simfonije bio je tokom rata znak prepoznavanja BBC-ijevog programa za inostranstvo i time znak otpora protiv Njemaca.
Jevrejska studentkinja muzike Fania Fenelon iz Pariza je znala za tu političku simboliku kada je bila odvedena u koncentracioni logor Aušvici Petu simfoniju aranžirala za djevojački orkestar. U svojoj knjizi ona piše da joj je likovala zbog toga što upravnici logora nisu primijetili o čemu se radi.
Sukob oko Betovena na Istoku i Zapadu
U prvim poslijeratnim godinama, između Istočne i Zapadne Njemačke je izbila ideološka svađa oko toga ko ima pravo na Betovenovu muziku. U DDR-u se na Betovena gledalo kao na preteču socijalizma. „Govorili su da je Hitler pobijeđen zajedno sa Crvenom armijom i da zbog toga oni smiju da ističu miroljubivo i evropsko u Betovenovoj muzici", kaže Mihael Kustodis.
U Zapadnoj Njemačkoj Saveznici su bili zaokupljeni procesom denacifikacije kojem se morao podvrgnuti i dirigent Vilhelm Furtvengler koji je 1942. povodom Hitlerovog rođendana sa Berlinskom filharmonijom izveo Betovenovu Devetu simfoniju.
„Berlinska filharmonija je sa Furtvenglerom od 1948. ponovo krenula na turneju, direktno u Englesku, deklarišući to kao mirovni projekt", kaže Kustodis. Unatoč žestokoj debati oko Furtvenglerove uloge u takozvanom trećem rajhu koncerti su bili rasprodati, a kritike izuzetno pozitivne. Ljudi su ponovo željeli da muziku i politiku vide odvojeno.
Betovenova Deveta u službi politike
Poslije rata, Betovenova Deveta simfonija je širom svijeta politički percipirana na poseban način. Sedamdesetih godina, vlastodršcima u bivšem aparthejd režimu Rodezije, današnji Zimbabve, 4. Stav ove simfonije je služio kao nacionalne himna. Tokom vojne diktature u Čileu žene su uz Odu radosti demonstrirale za oslobađanje političkih zatvorenika. U junu 1989. godine su studenti u Kini pjevali Odu radosti tokom protesta na Trgu Tjenamen.
Leonard Bernštajn je dirigovao Devetu 1989. povodom pada Berlinskog zida. Političari su pjevali Odu radosti povodom ponovnog ujedinjenja Njemačke. Betovenova Deveta simfonija je i himna Evropske unije sa njenim vrijednostima slobode, mira i solidarnosti.
Ipak njemački predsjednik Frank-Valter Štajmajer je prilikom otvaranja manifestacije „Betovenova godina 2020" upozorio na to da je velika umetnost potrebna, ali i da može biti zloupotrebljena. Kao što je Betoven za vreme nacionalsocijalista bio zloupotrebljen radi predstavljanja superiornog "njemačkog bića". „To nas upozorava da budemo oprezni kada je ijreč o pretjeranom, nerefkletovanom patosu", rekao je Štajmajer.
Bonus video:
