(Nastavak iz prošlog broja)
Iako je jezička teorija nacije odavno odbačena u savremenom svijetu, ona je u postjugoslovenskom nacionalističkom diskursu dominantna i danas, pa tako u Deklaraciji o položaju srpskog jezika i ćirilice predloženoj na skupu organizovanom od Srpskog narodnog vijeća u Podgorici 2015. stoji: “Ono što objedinjuje srpski narod, što mu daje nacionalni identitet jeste, prije i iznad svega, (podvukla R. G.) srpski jezik kojim on govori“ ili “Srpski narod je, dakle, određen kao srpski preko srpskog jezika.“ Kao uzrok ugroženosti srpskog nacionalnog identiteta navodi se “neuvažavanje značaja srpskog jezika i srpske ćirilice kao osnovnih nacionalnih odrednica“ (Srpski jezik i ćirilica, str. 255–256). Jezik kao osnovni kriterijum za određivanje etničkog i nacionalnog identiteta zastupaju svi lingvisti nacionalisti, tako jedan od njih tvrdi: “Vuk je dakle još eksplicitnije od Dositeja istakao srpski jezik kao osnovni identitetski kriterijum srpskog naroda. Srpski jezik je najsuštastvenija diferencijalna crta Srba prema drugim slovenskim i neslovenskim narodima.“ (Kovačević 2015: 192).
Autor članka, dakle, ističe da se po jeziku Srbi najviše razlikuju od drugih slovenskih naroda, a onda nekoliko redaka niže iznosi podatak da srpskim jezikom govore još Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci, što je kontradiktorno, jer jednom tvrdi da ko god govori srpskim jezikom jeste Srbin, a zatim da srpskim jezikom govore još tri naroda, koje prvi stav eksplicitno negira. Pošto je, prema mišljenju nacionalista, jezik najvažnija etnička odrednica, pomenuta tri naroda, govoreći srpski, moraju biti Srbi, a ne Hrvati, Bošnjaci ili Crnogorci, jer je jezik, kako reče poznati srbista “najsuštastvenija diferencijalna crta“ Srba prema drugim narodima. Očigledno je ovu kontradiktornost proizvelo nekritičko preuzimanje Vukovog stava da su svi štokavci Srbi “makar koje vjere bili“, ili bolje reći - metodološka greška pri kojoj se nazivi i pojmovi iz sadašnjosti prenose u istom značenju i obimu u prošlost, i obrnuto. Oznake “srpski“ i “Srbi“, “hrvatski“ i “Hrvati“, “crnogorski“ i “Crnogorci“ i druge etničke i nacionalne oznake ne pokrivaju iste referente u XIX vijeku i danas. Uz to treba dodati da su aktuelne naučne paradigme, terminologija, kao i društveno-istorijske prilike mnogo drugačije od onih iz XIX vijeka, te da tvrdnje, shvatanja i termine ne možemo izvlačiti iz semantike i konteksta toga vremena. 3. Srpski jezički nacionalisti negiraju srpskohrvatski (po njihovom tumačenju to je samo preimenovani srpski jezik), pa onda i hrvatski, bosanski, a naročito oštro, moglo bi se reći, brutalno i crnogorski jezik, što potvrđuje i ovaj citat: “...svako ko se iole u istoriju i lingvistiku razumije mora bez rezerve kao istinitu prihvatiti konstataciju akademika M. Ekmečića: ‘Crnogorski jezik nije sramota jednog naroda, srpske nacije i nepismene inteligencije, nego je sramota civilizacije“ (Kovačević 2015: 202).
Prava poplava radova protiv crnogorskog jezika ili bolje reći, protiv ideje da se u nezavisnoj Crnoj Gori jezik u službenoj upotrebi nazove crnogorskim, zapljusnula je crnogorski javni prostor preko prosrpski orijentisanih novina, časopisa, glasila Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, elektronskih medija, naročito u periodu pred referendum o nezavisnosti Crne Gore i uoči donošenja Ustava u kojem se trebalo definisati ime službenog jezika. Čitava jedna biblioteka bi se mogla napraviti od knjiga, zbornika radova sa skupova, okruglih stolova, tematskih brojeva časopisa i pojedinačnih radova i članaka u novinama u kojima se “naučno“ dokazuje da crnogorskog jezika nema, niti može biti, ponekad primitivno vrijeđajući sve one koji drugačije misle i obavezno pozivajući se na: struku i nauku, istinu, istoriju, tradiciju, književnost, pretke, vjeru, a nerijetko i samog Boga.
Dovoljno je pročitati naslove pojedinih radova, pa da se zaključi kako autori uvredljivo i psovački, a ponekad i sa mržnjom govore o crnogorskom jeziku i samoj mogućnosti (inače potpuno legitimnoj, naročito nakon svih društveno-istorijskih promjena i događanja na južnoslovenskom prostoru nakon ratova, raspada Jugoslavije i naraslog srpskog nacionalšovinizma) da se u Crnoj Gori službeni jezik nominuje crnogorskim. Navešćemo neke od brojnih naslova: “Jezik sa čaktarom“; “Obespamećeni jezik u crnogorskom ustavu“; “Avetluk bez lijeka”; “Crnogorski jezik vražja rabota“; “O tzv. crnogorskom jeziku“; “Avetna lingvistika stvorila crnogorski jezik“; “O jeziku crnozborskome“; “Crnozborski žigovi i pobackuljska pamet“; “Jezik i lingvistički duduci“; “Porijeklo, dometi i odmeti lingvističke montenegristike“ i niz drugih. U tim i drugim radovima termin crnogorski jezik se upotrebljava pod navodnicima ili sa oznakom tzv. - takozvani (često se i termini hrvatski i bosanski jezik tako obilježavaju i etiketiraju), ili sa epitetima: nepostojeći, lažni, izmišljeni, izmaštani, politički, politikantski, politokratski, ukradeni srpski, dehumanizovani, nazovijezik, a za nauku o crnogorskom jeziku koriste se sintagme: avetna lingvistika, nesojska lingvistika i sl.
Najoštriji napadi na mogućnost imenovanja jezika u Crnoj Gori crnogorskim dolazili su od lingvista i književnika koji se etnički smatraju Srbima iz Crne Gore, inače, najzagriženiji i najagilniji negatori crnogorskog nacionalnog identiteta jesu oni koji žive u Crnoj Gori ili su porijeklom iz Crne Gore, što je poseban fenomen. Još jedna zanimljivost, svi navedeni radovi i članci objavljivani su u publikacijama Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori: Sveviđe, Svetigora, ili glasilima raznih organizacija za odbranu srpskog jezika i ćirilice kao što je Aktiv profesora srpskog jezika i književnosti Nikšić i njihov časopis Raspeće jezika srpskoga, nastao 2004. godine, kao glasilo grupe nikšićkih srednjoškolskih profesora koji su se štrajkom borili protiv uvođenju termina “maternji jezik“ u nastavne planove i zbog toga ostali bez posla. Nakon šest brojeva Raspeće jezika srpskoga je preimenovano u Slovo jezika srpskoga (2006). Brojni članci i prilozi su štampani i u zbornicima radova sa raznih skupova, tribina, okruglih stolova u organizaciji Srpskog narodnog vijeća i prosrpskih partija, što jasno ukazuje na njihovu ideološku obojenost, političku angažovanost, ali i naučnu neutemeljenost.
4. U osnovi i nacionalizma i religije stoje mitovi, pa je povezanost među njima očekivana (neki autori nacionalizam definišu kao političku integracijsku religiju u uslovima sekularnog društva), budući da oboje funkcionišu po istoj matrici i proizvode iste efekte: “Isti intenzitet emocija i iskrivljivanja uma koji karakteriziraju integralni nacionalizam prisutni su i u religijskom načinu razmišljanja“ (Snyder u Kordić 2010: 342). Jezik je, smatraju i jedni i drugi, božanska kategorija, nacionalna svetinja i dokaz je prave vjere i Boga, pa je tako srpski jezik “davno kršten“, a Bog je lično svjedočio tom činodejstvovanju: “Davno je kršten moj jezik, a Bog je bio kum“ naslov je članka G. Jovanovića objavljen u Sveviđu br. 7. Ilustrativan je i članak „Ćirilica ili jevanđeljsko lice Srbina“ S. Čurovića u kojem se konstatuje: “Ćirilica je najpotpunija riječ Srbinova (utemeljena u “Besjedi o pravoj vjeri“ Sv. Save)“; “Ćirilica je izraz mišljenja, disanja, pravoslavnog bitisanja... našeg najdivnijeg potvrđivanja u Bogu i ljudima“ ili “Ćirilica je svojevrsna liturgija kojom se susretaju vjekovi, prepoznaju preci i potomci“ (Srpski jezik i ćirilica osnove srpskog identiteta, 94–102).
Pod uticajem takvog načina mišljenja i neki lingvisti koriste za naučni registar neobičan način obilježavanja datuma - crkvenim praznicima, čime u taj diskurs unose elemente religijskog govora, pa im tako knjige izlaze na Uspenije Presvete Bogorodice, 2006. (Stojanović, Bojović 2006: 11) O Vaskrsu, 2011. (Stojanović 2011: 8) ili na Đurđevdan, 2003. godine (Kovačević 2003: 10). Ovakvo oneobičajeno datiranje praktikuje se i u tekstovima u kojim ono nema opravdanja, čak ni iz stilskih razloga, kao u primjeru: “Vezano za to, preko TV Montena na Gospođindan 2008. godine, šef novoformirajućeg studijskog programa izjavi...“ (Stojanović 2011: 210). Slijedeći logiku žanra možda bi trebalo i godinu pisati po starom kalendaru uz obaveznu sintagmu: ljeta Gospodnjeg.
Knjiga čije je uvodno slovo nastalo o Vaskrsu ima kao moto stihove Matije Bećkovića:
Jezik je naša nevidljiva crkva,
Još nepodeljena i nerazdvojena,
Svaka reč u njoj samojavna ikona
Radi našeg spasa objavljena. (Stojanović 2011: 7).
Moto se definiše kao misao koja nagovještava osnovnu ideju knjige, što bi moglo značiti da će se u ovoj naučnoj knjizi jezik posmatrati kroz religijsku prizmu, tj. kao idol kojem se treba klanjati ili kao nacionalnu svetinju (lingua sacra) koja je, kao i crkva, temelj i čuvar nacionalnog identiteta. Jezik odolijeva zubu vremena i istorijskim mijenama i u njemu se čuva esencija bića srpskog naroda data od Boga. U takvoj percepciji jezik (i pismo) dobija status parareligijskog kulta, jer se shvata kao “bedem, štit i poslednje utočište nacije“ (Čolović 2008: 37). Da tekstovi u knjizi uglavnom i slijede takvu logiku svjedoči sljedeći citat: “Kako nam kažu knjige starostavne, ćirilica je i bogonosna i hristonosna, svako slovo (“pismeno“) i svojim imenom i svojim načertanijem (oblikom) promišljeno je odozgo, sa vrha ljestvice, i nosi promisao. Ni jedan potez u načertaniju slova nije bez dubljeg smisla, svaka “črta“ ima i odražava vezu sa slovesnošću, jer slovo (“pismeno“) treba da iskaže i riječ i Riječ. Zato ćirilica sadrži i nosi ljepotu i sklad - njom je odražena dubina i ljepota vjekova, koji su je čuvali i o kojima je svjedočila“ (Stojanović 2011: 94).
Ovaj citat više pripada religijskom, propovijednom diskursu nego naučnom, iako je uzet iz knjige koja pretenduje na naučnost, do koje autorka, inače, veoma drži, često je potencira i prigovara onima koji ne poštuju naučne principe. Ona kaže: “Ono što se potpuno potisnulo i zanemarilo, naročito posljednjih godina i naročito u Crnoj Gori, jeste da cilj nauke, u ovom slučaju nauke o jeziku, odnosno onog ko se bavi naukom, treba da bude intelektualni trud i intelektualno poštenje, odgovornost pred istorijom i čovjekom. Nauka treba da uzima za polazište postojeće činjenice i dostupnu građu (u slučaju jezika oličene u bogatom istorijskom nasljeđu i sadašnjem potencijalu i potrebama), te da ih predstavlja i predočava argumentovano, istinitonosno, pravedno i slobodno“ (Stojanović, 2011: 8). Lijepo rečeno, samo da autorka citata to i primijeni u praksi.
5. Srpski jezički nacionalizam u Crnoj Gori iskazuje se i stalnim isticanjem priče o ugroženosti srpskog jezika i ćirilice kao srpskog nacionalnog pisma, kao i naracijom o konstantnoj zavjeri neprijatelja protiv srpskog naroda, njegovog jezika i pisma. Tako funkcioniše tipičan nacionalistički mit o ulozi žrtve i stradalnika, ovdje pripisan srpskom narodu i mit o stalnom neprijatelju, u ovom slučaju neprijatelji su brojni i različiti: SAD, Evropa, Vatikan, katoličanstvo, islam, fašizam, komunizam, mondijalizam, pa čak i demokratija, koji su samo “različita lica istog zla“. I na kraju tog niza zala i neprijatelja stoji i Crna Gora, naročito od kad je postala nezavisna, pa je od “srpske Sparte“ postala “srpski okupator“ (Petrović 2015: 247).
Sami nazivi glasila i skupova rječito govore o zastrašujućoj ugroženosti srpskog naroda koja se izjednačava sa genocidom ili istrebljenjem naroda, iako je realna stvarnost potpuno drugačija. Srpski narod u novom Ustavu Crne Gore - Ustavni genocid nad Srbima (2006), naziv je “naučnog“ skupa u organizaciji Srpskog narodnog vijeća koje je organizovalo i skup Srpski jezik i ćirilica osnove srpskog identiteta (2015). Srpski jezik je kao i božji sin razapet, pa se njegove muke, velike kao i Isusove na krstu, tematizuju u časopisu pod adekvatnim imenom: Raspeće jezika srpskoga.
Takođe i u naslovima brojnih članaka registrujemo lekseme koje nedvosmisleno ukazuju na apokaliptičnu situaciju u kojoj se nalazi srpski narod, njegov identitet, jezik i ćirilica, takve su: ugroženost, nestanak, gubljenje, potiskivanje, zabrana, zatiranje, agonija, krađa i prekrađa, progon, razgradnja, čerečenje i druge, što potvrđujemo primjerima: “Aktuelno stanje srpskog jezika - put ka gubljenju srpskog identiteta“; “Zatiranje Srba u Crnoj Gori ili crtice o serdarskim i nesojskim vremenima“; “Crnogorski jezik“ - epizoda u ratu za razgradnju srpskog jezika“; “Progon srpske ćirilice“; “Metode potiskivanja srpskog jezičkog identiteta u Crnoj Gori“; “Zabrana ćirilice u istorijskim tokovima“; “Agonija ćirilice u Crnoj Gori“; “Čerečenje srpskoga jezika“ i brojni drugi.
Sva ta grozna stradanja srpskog jezika najintenzivnija su baš u Crnoj Gori u kojoj se mučenje srpskog jezika završava njegovim ubistvom: “Inače, srpski jezik je agresivno napadnut na raznim geo-političkim prostorima na kojima taj jezik postoji. Posebno je u Crnoj Gori izvršeno antilingvističko nasilje nad njim (podvukla R. G.)... to izraženo nasilje nad jedinstvenim jezikom, standardizovanim i kodifikovanim, slobodno se može označiti kao svojevrsni jezikocid“ (Božović 2008: 55). U istom tonu nastavlja lingvistkinja kojoj je naučna istina svetinja: “Težnja za razgradnjom srpskog jezika i(li) njegovog imena nigdje se nije vršila i ispoljavala sa toliko nasilja i toliko neosnovano (podvukla R. G.) kao u Crnoj Gori, koja je upravo kolijevka velikih i značajnih ostvarenja kroz srpski jezik i srpskim jezikom“ (Stojanović 2011a: 55) ili “Radovi sabrani u ovoj knjizi nastajali su od 2006. godine do danas. Nastajali su u najtežem vremenu u istoriji (podukla R. G.) po vjekovno nasljeđe srpskog jezika i ćirilice u Crnoj Gori, - u godinama u kojima se ogoljena politika nadomješta i nameće nauci, falsifikati istini.“ (Stojanović 2011: 7).
Kao i svaka nacionalistička naracija i ova je uglavnom bez realnog utemeljenja u stvarnosti, srpski jezik i ćirilica nijesu ugroženi u Crnoj Gori, i jedno i drugo su ustavne kategorije, srpski kao jezik u službenoj upotrebi, a ćirilica je ravnopravno pismo sa latinicom. U douniverzitetskom obrazovanju obezbijeđen je status i ime srpskog jezika kroz predmet za jezik i književnost sa sva četiri imena: crnogorski - srpski, bosanski i hrvatski.
Đaci se opismenjavaju na ćirilici i tek kasnije u trećem razredu uče latinicu, školski udžbenici su većinom pisani ćirilicom, pismeni zadaci tradicionalno se pišu naizmjenično i ćirilicom i latinicom. Na Filološkom fakultetu Univerziteta Crne Gore postoji Studijski program za srpski jezik i južnoslovenske književnosti na kojem se besplatno školuju studenti do nivoa doktorskih studija. Nazivi predmeta na tom Studijskom programu su sa veoma istaknutim nacionalnim oznakama (pridjev srpski se upotrebljava 28 puta za nazive predmeta u nastavnom planu: Srpska narodna književnost i južnoslovenski kontekst, Srpska književnost od renesanse ka klasicizmu, Književnost srpskog realizma i južnoslovenski kontekst, Srpska književnost i film, Dijalektologija srpskog jezika, Semantika srpskog jezika i tako redom), skoro svaki nastavni predmet ima pridjevsku odrednicu sa nacionalnim imenom, što nije slučaj na sličnim katedrama u Srbiji i regionu.
Do skoro je naziv predmeta za maternji jezik na studijskim programima za strane jezike bio Srpski jezik, iako na istom Fakultetu već više od deset godina (od 2008) postoji Studijski program za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti. Tek je sa novom reformom od 2017. godine taj predmet u nastavnim planovima nazvan Crnogorski jezik, što je izazvalo burne reakcije profesora sa Studijskog programa za srpski. Svoje negodovanje zbog te promjene u programu iskazivali su više puta na Vijeću Fakulteta, pisali Senatu, Rektoratu, oglašavali se u medijima, i dalje istrajavaju u zahtjevima da se taj predmet ne zove Crnogorski jezik, tvrdeći da se radi o ugroženosti srpskog jezika, nacionalnog identiteta i diskriminaciji studenata koji su Srbi.
Zaboravljaju, ili ih nije briga, da je, dok se dugi niz godina taj predmet zvao Srpski jezik, moglo biti, po istom principu, ugroženosti crnogorskog jezika i identiteta (i to u Crnoj Gori) i diskriminacije studenata koji su Crnogorci. Iz navedenih primjera iz akademske prakse, ali i brojnih drugih možemo zaključiti da se srpski jezički nacionalisti ne bore za ravnopravan status srpskog sa drugim jezicima u Crnoj Gori, već za njegov dominantan položaj ili ekskluzivan, tj. da naziv srpski jezik bude jedini, što se često i eksplicitno artikuliše: “Društveno-politički posmatrano standardni jezik - srpski ovjeren je i jezičkom većinom te bi kao takav, sa svojim standardološkim i kulturološkim pokrićem, trebalo da postoji i kao jedini u službenoj upotrebi“ (Bojović 2008: 29).
Dakle, ugroženost srpskog jezika u Crnoj Gori proističe iz činjenice što to nije jedini naziv za sve četiriri varijante policentričnog srpskohrvatskog jezika, a najviše što uopšte postoji lingvonim crnogorski jezik kao ustavna kategorija, ali i što postoji Studijski program za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti na Filološkom fakultetu na kojem se naučno utemeljeno izučava i promoviše crnogorski jezik, književnost i kultura. Kad bi se sve to nazivalo srpskim, ugroženost bi nestala kao rukom odnesena.
Bonus video:
