Pitam se stoti put u životu: zašto su disidenti (Dissent) bili jedinstven i neponovljiv pokret?
Privlače me ideje, omladinski pokreti koji mobilišu intelektualne orijentacije, generacije udaljene jednu od druge po iskustvu i životnoj snazi, te uklanjaju puritanske barijere koje u zagrljaju univerzalizma prestaju biti norme i zabrane. Ideju univerzalizma shvatam kao poslednje zbližavanje nepomirljivih ljudi i odnosa, pošto zgasnu sve ostale šanse.
Nakon Hippy-pokreta, Dissent je, može se reći, preuzeo baklju univerzalizma. Tačnije, odvijali su se paralelno, samo što je Hippy bio bliži običnom svijetu zbog svoje ikonografije i žanrovske obojenosti (muzika i film). Rođen je i razvijen u slobodnim i bogatim zemljama, ali je bio kraćeg daha i brže splasnuo.
Disidenti - to je bila knjiga. Zato oni traju. Čak i muzičari, arhitekte ili slikari bili su ljudi od knjige. Tekst je trajniji. Kao da je povukao nešto od svojih prvih podloga na kojima je ispisan, kamena i bronze.
Disidentska rapsodija rođena je u osiromašenim evropskim zemljama IE, ugnjetenim diktaturom, u krizi hljeba i pisma. Zato ja mislim da je disidentski pokret nama bio najpotrebniji - nama u Crnoj Gori - gdje se čovjek odvajkada bori za hljeb i pismo. U posljednje vrijeme nismo imali baš mnogo sreće.
Budimpešta
Kad se pojavila Karta 77, u Pragu, kompletna Budapest School (mlađa mađarska neomarksistička disidencija) podržala je ideje radikalne reforme u IE. Mađari su u samizdatskoj djelatnosti imali svoj čuveni Profile, dočim je Nova ljevica u startu imala 1000 redovnih abonenata u samizdatu; i oni su krenuli sa knjigom na Golijata - na diktatora.
G. 1980. pokret je objavio svoj In Memoriam István Bibó (u čast bivšeg ministra iz 1956.g. strpanog u zatvor), priloge sedamdeset i šest pisaca na 1000 stranica, u čast Bibóa.
Nedugo potom, u svom martovskom broju Keleteurópai Figyeló (East European Observer - pravo ime, kamo sreće da još nije ugašen, danas bi nekima dobrodošao van Mađarske!) objavio je izvještaj iz revolucije 1956. g. sa spiskom političkih zatvorenika u IE.
U septembru te uistinu disidentske godine, najzad, počeo je da izlazi disidentski Szféra Magyar Figyeló za mlade pisce. Referentne grupe u mađarskom disidentstvu pretegle su na vagi društvene svijesti. Briga nije vođena samo o ličnom već o javnom moralu.
Hírmondó (Kurir) je bio posvećen tokom decenije osamdesetih više čitavoj IE nego samoj Mađarskoj. Ja sam najburnije godine disidentskog pokreta proživio u Pragu i vidio sam da se dešava nešto veliko, što sam pripisao književnosti. Dobijao sam primjerke časopisa od peštanskih prijatelja na stanici metroa Maria Luisa Teer, štampao je ekcerpta na engleskom, još imam negdje zaturen temat posvećen Baranczakovom (Stanislaw Baranczak) i poljskom disidentskom izvještaju The Gag and the Word.
Iako je bio slabiji od poljskog i češkog, o ruskom šteta trošiti riječi, mađarski samizdat je ipak imao nekoliko hiljada stalnih čitalaca i odigrao značajnu ulogu u stvaranju nezavisnih komunikacija i demontaži totalitarizma u IE.
Možda su samo dvije epohe u modernoj povijesti, barok i disidenti, mogli roditi ljude sa tako silovitim diverzitetom koji zapanjuje čovjeka. U elizabetinskom Londonu jedan isti momak poslepodne hladnokrvno gleda kako medvjed komada pse u borbi, priređenoj u koralu na južnoj obali Temze, oduševljen krvoprolićem a samo sat kasnije, pod prozorom svoje drage, svira na lauti i sriče joj nježne madrigale o ljubavi i vjernosti. Sve to stane u jedno srce.
Da budem konkretniji: u Mađarskoj disidentske epohe vidim jednog ložača uglja, stražara, kolportera štampe, hamala u dronjcima i, sa druge strane, u toj istoj ličnosti vidim romansijera, esejistu, pjesnika, socijalnog kritičara, filozofa i disidenta koji sebe upisuje među najplodnije evropske pisce svih vremena: Béla Hamvas (1897-1968)!
Ne znam kako drugi, ali ja u tome ne nalazim nikakvu protivurečnost.
Radio
Najgrlatiji neprijatelj Sovjetskog Saveza i njegovih satelita u IE, prema nekim savremenim piscima koji nose to iskustvo, bila je radio stanica Slobodna Evropa (RFE) i Radio Sloboda (RL). Počele su sa radom početkom pedesetih i njihova se propaganda praktično poklapa sa nastankom disidentskog pokreta. Obije stanice su se spojile 1976. g. u jednu cjelinu, RFE/RL, Inc. (vidi detaljnije Prokop Tomek: Spoluparace KGB a StB proti Rádiu Svobodná Evropa, 2007, 113).
Djelovale su i druge stanice, Deutsche Wele, Radio France Internationale u Parizu, na primjer, ali ove dvije su bile najviše naklonjene disidentskom pokretu i pratile disidente tako predano, s takvim povjerenjem da zaslužuju priznanje i zahvalnost nove generacije Evropljana.
Disidenti su imali kult radija. Pomno su čitali Bertolda Brechta: Mala, bučna spravo, legnem s tobom, ustanem s tobom!...
Bio je slušan Voice of America, BBC, Deutsche Wele, Radio France International (tu sam čitao tekstove o disidenciji u IE, u ljeto 1984. i 1985, u pariskoj redakciji na zapadnoj obali Sene ljubaznošću urednika Stanka Cerovića). Radio - to je bilo slobodno disanje. Mala sprava sa antenom na metalnoj kuglici, čuvana kao oko u glavi, bijaše most put Zapada.
Ja iskrenijeg, dubljeg povjerenja u svom umjetničkom životu nisam upoznao, od onog koje smo polagali u tu kutuju slušajući zapadne radio-stanice na engleskom. Bijaše to povjerenje u slobodu jače od povjerenja u Englesku, Francusku ili bilo koju drugu zemlju.
Kako je „struktura društvenih kretanja u IE uzimala često nepredvidiv pravac“ (fizičar Saharov, vođa sovjetske disidencije u jednom razgovoru sa Solženjicinom), tako je, na izvjestan način, i recepcija na Zapadu shvatala književni andergraund ozbiljnije. Doduše dugo, možda i predugo kao čisto „književni“.
Sve komunikacije bile su pod kontrolom osim, djelimično, radija. Jan Palach, češki student koji se samospalio nasred Praga, u znak protesta zbog sovjetske okupacije Čehoslovačke 1968.g, postao je mit pored ostalog i zato što su fizičke okolnosti njegove smrti izbrisane iz javnog prostora i moglo se čuti nešto o njemu samo preko radija. Jan Palach je postao prah epohe, simbol bunta.
„Od jeseni 1968. do proljeća 1969, premda je kraj bio na vidiku, odigravalo se mnogo spontanih aktivnosti. Cenzura se postupno vraćala, no stalno se javno diskutovalo o ’upadu vojski’, kako je invazija nazivana. Održavali su se stuidentski protesti i demonstracije, ali ništa od toga nije moglo zaustaviti sve jači mraz. U januaru 1969. mladi student Jan Palach postao je živa baklja i par dana kasnije je umro. Na pogrebu su bile hiljade ljudi, postao je poslednja velika javna manifestacija za mnoge buduće godine. Za razliku od sličnih pogreba u Iranu, Južnoj Africi ili Kini značio je Palachov pogreb kraj a ne početak otpora“ (up. Paul Wilson: Bohemian Raphsodies, 2011, 33).
Radio je postao mit nekako više književni, kamerni. Žanrovska energija ovog medija emitovana je u etar umjesto ugašenih časopisa i dnevnika. Generali i birokrate uređivali su TV, uostalom kao danas u nekim zemljama, profesionalci izbačeni iz institucija a na njihovo mjesto postavljeni aparatčici, doušnici i hulje nišče duhom.
Mnogi učenjaci, potlačeni gorkim iskustvom sadašnjosti, napustili su svoje profesije i pisali istorijske radove. Jedino u davnoj prošlosti su mogli projektovati svoje lične stavove i, bježeći od istine svog života, tražiti istinu u davnim događajima. Mnogi od njih su radili na radiju, možda najobrazovanijem forumu u disidentsko doba.
Jugoslavija - Nondissent
Kakve je posljedice ostavio, kakve može ostaviti izostanak subkulture u iskustvu IE, odnosno u iskustvu evropskog bića gravitirajućeg oko Dunava? U nesrećnoj jugoslovenskoj deceniji, kad se zemlja raspala u krvi i sramu, a ludilo razapelo čador nad njenim granicama, u zapadnoj štampi često sam čitao tekstove o tome kako „zemlji upravo sada nedostaje disidentsko iskustvo“, kako je zapadni Balkan „sam sebe isključio iz svog prirodnog konteksta“ (misli se na opozicionu prazninu oko J. B. Tita). Šta ima za posljedicu „javna scena puna pseudo-disidenata bez pravog opozicionog iskustva“?
Ko ne bi dao za pravo tim dijagnozama i mnogo ranije, ležernih osamdesetih?
Ko se ne bi složio sa Sharon Zukin, kada je ona, još prije „smrti jednog čovjeka koja je značila i smrt jedne zemlje“, ustvrdila da je do odsustva Dissenta u bivšoj YU došlo zato, što je jugoslovenski režim, „umjesto restrikcije kreirao prostor unutar zemlje“?
Titov režim je dopustio, kaže ona, tzv. „široku i slobodnu diskusiju u vladinim institucijama i u društvu“, sa „relativno slobodnim putovanjima u inostranstvo“, tolerišući čak štrajkove i demonstracije. Zukin hvali praksisovce, no, avaj, jedna lasta ne čini proljeće: oni su gledali sebe ne kao opozicioni pokret, već kao „instituciju socijalne kritike“ (up. Gerson S. Sher: Marxist Criticism and Dissent in Socialist Yugoslavia, Bloomington, 1977, 53-67).
To nije bilo sve, kad se uzme u obzir tada ne mala zemlja, ali to i jeste bilo sve upravo kada se, sa druge strane, pogleda s pozicija institucionalnih i ljudskih resursa; odatle se čini da je to odista bilo malo, nedovoljno za koeficijent kritičke svijesti jedne velike zemlje.
„Ovdje nije bio organizovan sistematski samizdat“, zaključuje Gordon Skilling, „djelimično zato što su prilike za javno djelovanje bile mnogo šire nego u drugim komunističkim zemljama“ (H. G. Skilling: Samizdat..., 198). U svom radu Jugoslavija osamdesetih, objavljenom sredinom te decenije u Londonu, Pedro Ramet stanje u zemlji naziva apocalypse culture. On zapaža, razumije se, pad povjerenja, jugoslovenski sistem naziva apocalyps politics a uzroke vidi u „nespremnosti elite da obezbijedi prihvatljiva rešenja za narasle probleme“.
„Paradoksalno“, kaže Ramet, „kontroverzne debate su vođene, ali ne u samizdatu, već unutar partije i u državnim institucijama na svim nivoima“ (up. detaljnije Pedro Ramet: Yugoslavia in the 1980s, London, 1985). Ostalo je poznata priča, ali i to leži uglavnom u funkciji problema kako sagledati posljedice kulturne i državne politike bez istinskih i iskrenih opozicionih aktivnosti. Kako cijeniti ponos države i građanina bez opozicionog ponosa, koji se u umjetničkom stvaralaštvu gradi dugo i služi kao kritički korelativ?
Kod nas se često poistovjećuje disidentska djelatnost sa zatvorom, sa gladovanjem i hodanjem okolo u nekim ritama, što je takođe posljedica nepoznavanja intelektualne strukture pokreta i kritičkog diskursa. To je pogreška. Nije uslov za disidenciju robija, već ponekad samo njena posljedica. Dissent je kritičko mišljenje protiv cenzure i represije (ne štrajkovanje glađu po zatvorima) - on je kritika kao navika, kao disajni aparat u plućima.
Anegdota
Nije jedini Béla Hamvasz bio čudo od pisca - piščina kakvu rađa samo apostatsko doba!
Ispričaću anegdotu koja je kružila među disidentima nakon pada komunizma. Dva ćutljiva pecaroša iz Budimpešte druže se decenijama svake subote na Dunavu: jedan je obični čovjek iz naroda, obućar, drugi disident koji je u antisovjetskoj revoluciji 1956. stajao pred cijevima za strijeljanje i pisac, a povrh svega poliglota, čuven po tome što može savladati čak i egzotične jezike poput vijetnamskog, hindu ili svahili za svega par sedmica.
Nakon pomilovanja i robije (1957-63), zarađivao je za hljeb od svog književnog talenta (komunistička vlast ga je znala dići iz postelje usred noći da im prevodi za egzotične goste), ali je i dalje subotom pecao na Dunavu sa krpljačem crevalja. Onda se srušio komunizam i prvi pecaroš postao je predsjednik Mađarske, a drugi to nije znao niti ga je interesovalo. Jednog dana predsjednik je rekao svom drugu:
„Izvini, ali sjutra ne mogu na pecanje.“ „Aha, znam, znam“, reče obućar. „Opet te zovu budžovani u predsjedničku palatu na Budimu da im prevodiš usred noći sa onih čudnih jezika.“ „Ne, druže moj, ja sada već imam drugih obaveza i briga!“
Ovaj prvi ćutljivi pecaroš, klasik mađarske književnosti, disident koji je stajao pred strojem za strijeljanje zvao se: Árpád Göncz! (Pisac i poliglota Árpád Göncz bio je šef mađarske države - i obućarev ćutljivi drug na pecanju - u mandatima 1990-1995. i 1995-2000).
Bonus video:
